Өзбекстан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги

Nawayı lirikasınıń tematikalıq, ideyalıq baǵdarları keń hám tereń. Onda 
adam ómiriniń túrli máwsimlerine tán bolǵan kóp túrli sezimler: kóterińki, 
tolqınlanıw, muhabbat, watandı súyiw, oǵan sadıqlıq, kúyiniw, ashınıw, jamanlıqtı 
jek kóriw, saǵınısh, ayralıq sezimleri joqarı poetikalıq sheberlikte beriledi.
Nawayı lirikasınıń belgili bir bólimin tutatuǵın temalardıń biri – bul Watan, 
el-xalıq, tuwılǵan jer teması. Onıń ǵázzellerinde, rubayılarında Watanǵa 
muhabbat, húrmet, sadıqlıq sezimleri sáwlelenedi. 
Ǵárip-miskinlerdiń dáwranı bolmas, 
Elde abray, úyde as-nanı bolmas, 
Altın qápes ishre qızıl gúl pitse, 
Búlbilge tikendey payanı bolmas. 
(I.Yusupov awdarması) 
Mısalǵa keltirilgen rubayıda Nawayı Watanǵa muhabbat sezimin joqarı 
dárejege kóteredi. Birinshi hám ekinshi qatarlarda jat jurtta júrgen adam kem kewil 
boladı, shad bolıp júre almaydı, sebebi, oǵan óz elindegidey mehirbanlıq, húrmet-
izzet kórsetilmeydi degen pikir kóteriledi. Úshinshi hám tórtinshi qatarlarda 
búlbildi ishi qızıl gúlge tolǵan altın qápeske qamap qoysań da, ol gúller búlbilge 
ózi ósken shámendegi tiken qurlı da bola almaydı, yaǵnıy jat jurtta qanshelli baq-
dáwletke erisseń de, óz elińdegi jupını, jeter-jetpes turmısıńa jetpeydi, óz eliń, 

---

104 
Watanıń bárinen de artıq degen pikir altın qápes, qızıl gúl, búlbil obrazları arqalı 
sheberlik penen beriledi. 
Shıǵıs ádebiyatında keń tarqalǵan dástúriy temalardan biri aqıl-násiyat, 
aǵartıwshılıq teması bolıp tabıladı. Házirgi ádebiyatta onı keń mánide 
didaktikalıq ádebiyat, didiktikalıq poeziya, didaktikalıq janr dep, tar mánide 
didaktikalıq tema dep ataydı. Nawayı da usı dástúriy temada ǵázzeller, rubayılar, 
muhammesler jazıp, didaktikalıq pikirdi joqarı dárejege kóterdi.
Nawayınıń didaktikalıq temaǵa baǵıshlanǵan shıǵarmalarında joqarı 
adamgershilik, ádep-ikramlılıq, xosh mulayimlik, hadallıq, miynetkeshlik, ilim-
ónerge, bilim alıwǵa umtılıw, dosqa húrmet, watandı súyiw sıyaqlı jańa qásiyetler 
ulıǵlanadı. Didaktikalıq shıǵarmalardıń tiykarǵı maqseti adamlardı jaqsılıqqa, 
miynet etiwge, iyman-insapqa shaqırıw bolıp esaplanadı. Usınday jaqsı 
qásiyetlerdi iyelese ǵana insan kámillik (joqarı hám hár tárepleme rawajlanǵan) 
dárejege erise aladı. Kámil insanlar ǵana jamanlıqtı, jámiyetlik illetlerdi saplastırıp, 
jámiyetti dúzete aladı. Nawayı didaktikalıq lirikasında insan kóńlin tazartıp, 
kámillikke jetkeriwdi árman etedi. Onıń didaktikalıq shıǵarmaları sońǵılıqta túrkiy 
shayırlar ushın úlgi alatuǵın poetikalıq mektep bolıp qaldı.
Nawayı lirikasında oraylıq orındı ıshqı-muhabbat teması iyeleydi. Orta 
ásirlik musılman Shıǵısı poeziyasında muhabbat teması keń tarqalǵan dástúriy 
temalardan boldı. Nawayı bul dástúriy temanı jáne de keń hám tereń sáwlelendirip, 
muhabbat jırın joqarı shıńlarǵa kóterdi. Nawayınıń ıshqı-muhabbat ǵázzelleriniń 
lirikalıq qaharmanı – muhabbat jolına basın qoyǵan essiz ashıq. Onıń súyiklisi – 
bul dúnyada teńi-tayı joq gózzallıqqa iye janan. Shıǵıs poeziyası terminologiyası 
boyınsha onı mashuqa yamasa mahbuba dep ataydı. Nawayı zamanında hám 
onnan burınları Shıǵıs poeziyasında ashıqlıqtı, muhabbattı jırlaw keń tarqalǵan 
ádebiy dástúr bolǵan. Shayırlardıń ǵázzel yamasa muxammes jazıwdaǵı sheberligi 
ashıq hám mashuqanıń muhabbatın kámine keltirip jırlaw talantı arqalı 
ólshenetuǵın bolǵan. Biraq orta ásirlik musılman poeziyasındaǵı muhabbat lirikası 
menen házirgi zaman muhabbat lirikasınıń arasında kútá úlken ayırmashılıq bar. 
Eki zamandaǵı muhabbat lirikası da shın júrekten jaqsı kóriw, ıshqı-muhabbat 

---

105 
sezimleri yaki ayralıq dártleri tiykarında dóreydi. Házirgi poeziyadaǵı lirikalıq 
qaharmannıń súyiw obyekti usı kúndelikli turmısta, jámiyette bar adam (qız yaki 
jigit), demek, ol dúnyawiy. Al musılman poeziyasında jırlanatuǵın muhabbat 
dúnyawiy emes, al iláhiy. Demek, bul muhabbattı ájelli bendeniń haqqa, qudaǵa 
bolǵan ıshqısı dep túsiniw kerek. Shayırlar insannıń óz jaratıwshısına, yaǵnıy 
Allataalaǵa bolǵan muhabbatın dúnyawiy obrazlar arqalı sáwlelendirgen, basqasha 
aytqanda jigittiń bul dúnyada teńi-tayı joq gózzal hayalǵa bolǵan essiz muhabbatı 
arqalı sáwlelendirilgen. Solay etip, haqıyqıy musılman bendesiniń qudaǵa bolǵan 
shın ıqtıqatı, muhabbatı dúnyawiy túsinikler hám obrazlar arqalı tımsallap 
(astarlap) beriledi. Mısalı: 
Ul parivashkim, bólubmen zoru sargardan onga, 
Ishqidin olam menga hayranu, men hayran onga. 
Mısalǵa keltirilgen qatarlardı xatqa túsken halında tuwra túsiniwge bolmaydı. 
Onda bul qatarlar máni bermey qaladı. Lirikalıq qaharman peri sıpatlı gózzal 
jananǵa ashıq bolıp, sergizdanlıqqa túsedi. Onıń muhabbatınan gúlli álem 
hayranda. Bul jerde lirikalıq qaharman obrazı arqalı Allataalanıń shın ashıǵı, al 
peri sıpatlı janan obrazı arqalı haq, quda túsinigi beriledi. 
Nawayınıń lirikalıq qaharmanınıń (ashıqtıń) baslı ármanı yar visalına 
(diydarına) erisiw. Bul ańsat emes. Bunıń ushın hár qanday qıyınshılıqqa, hijran 
azaplarına kóniw kerek, shıdamlı bolıw kerek. Ashıqlıq dárti sociallıq 
ayırmashılıqtı moyınlamaydı. Yarǵa patshalar da, gadalar da ashıq bola beriwi 
múmkin. Sebebi, olardıń dárti bir, ashıqlıq azaplarına shıdam berip, eń aqırında 
yardıń diydarına (visalına) jetisiw. 
Ishq aro shohu gado tengdur, gado balkim fuzun, 
Gar gadoliǵ aylar ólsa ishqning yaǵmosidin. 
Mazmunı:
Íshqı máselesinde shahıw gada teńdur, 
Eger ol ıshqı dártinen gadalıq etip júrgen bolsa, bálki ol shahtan
hám ústindir.

---

106 
Demek, eger kimde kim óz kóńlin yarǵa berip, yar jolında azap-aqıretlerge 
shıdam berse, ol hámmeden, hátteki, patshalardan da joqarı boladı. 
Nawayınıń muhabbat lirikasınıń motivleri hár qıylı: yar ıshqısı, túnde yar 
kútiw, juwapsız muhabbat, hijran (ayralıq), yar jolında pidayılıq h.t.b.