Өзбекстан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги

Nawayı dástanları 
1. Nawayınıń dástanları tuwralı qısqasha maǵlıwmatlar. Alisher Nawayı 
miyrasınıń úlken bólimin dástanlar quraydı. Dástan jazıw dástúri Shıǵıs 
ádebiyatında burınnan-aq keń rawajlanǵan. Abulqasım Ferdawsiy (shama menen 
940-1020 jıllarda jasaǵan), Nizamiy Ganjawiy (shama menen 1141-1209 jıllarda 
jasaǵan), Abduraxman Jamiy (1414-1492) h.b. ullı shayırlar dúnya ádebiyatınıń 
altın qorına qosılǵan ájayıp dástanlar jazdı. Nawayı bul joldı dawam etip, dástan 
janrın jáne de joqarı shıńlarǵa kóterdi. Shıǵıs poeziyasında dástan jazıwdıń ózinshe 
jolı bolǵan. Dástan jazıwǵa qol urǵan shayır usı janrdıń burınnan kiyatırǵan jolın 
tutıwı kerek bolǵan. Mısalı, «Shahnama» (patshalar kitabı) dástanı Ferdawsiyden 
burın da, soń da jazılǵan. Biraq Ferdawsiydiń «Shahnama»sı bárinen aǵla bolǵan. 
«Xamsa» (xams-arabsha beslik, demek, «Bes dástan» degendi ańlatadı) jazıw 
dástúrin azerbayjanlı Nizamiy baslaǵan. Onnan soń shıǵısı túrkiy, biraq hindstanlı 
shayır Husraw Dehlawiy (demek, Deliy qalasınan, 1253-1325), xorasanlı parsı-
tájik shayırı Jamiy (xorasanlı) «Xamsa» jazǵan. Bul «Xamsa»lardıń bári parsı 
tilinde jazılǵan edi. Nawayı «Xamsa» jazıwdıń úsh ásirlik tariyxında birinshi 
mártebe onı túrkiy tilde jazdı. Nawayıdan soń «Xamsa» jazıw dástúri páseńlep, 

---

110 
onıń ayırım dástanlarına uqsatpalar, eliklewler bolǵan, bes dástannan ibarat tutas 
ideyalarǵa iye bir pútin «Xamsa» dástanı jaratılmaǵan. 
«Xamsa» jazıw dástúriniń ózinshe talapları bar. «Xamsa» hárbir óz aldına 
syujetke iye bes dástannan ibarat bolıw kerek. «Xamsa»nıń birinshi dástanında 
aqıl-násiyat, pándi-úgit temasında avtordıń didaktikalıq, filosofiyalıq oy-pikirleri 
beriledi. Ekinshi dástanda Xusraw shah hám málika Shiyrin haqqında ańızlar 
syujetke tiykar bolıw kerek. Úshinshi dástanda ashıq-mashuqlar Láyli hám Májnun 
muhabbatı jırlanadı. Tórtinshi dástanda Bahram shah, besinshi dástanda Iskender 
shah waqıyaları sáwlelenedi. Biraq bul bes dástan tutas bir shıǵarma bolıwı kerek. 
Ol bir-biri menen avtor ideyaları arqalı ishten baylanısıp turıwı kerek. «Xamsa» 
jazıwǵa qol urǵan shayır usı dástúrlerge ámel qılıwı tiyis. Nawayı da usı 
dástúrlerge sadıq boldı, biraq ol jańashıl shayır sıpatında «Xamsa»ǵa kóp ǵana 
ózgerisler kirgizdi. Eń birinshiden, ol dástúr boyınsha parsı tilinde jazılıwı kerek 
«Xamsa»nı túrkiy tilde jazdı. Onnan soń dástannnıń syujetine, kompoziciyalıq 
qurılısına, obrazlar dúzimine bir qatar ózgerisler kirgizdi, ideyaların jańalap, 
qoyılǵan máselelerdi ótkirlestirdi.