12
siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy soqa hamda ilmiy-texnik taraqqiyotga, shuningdek
ekologiyaga (atrof-muhitga) ta`sir etuvchi omillardir.
Omillarning ta`siri tabiiy-iqlimiy shart-sharoitlar va zaxiralarning (inson,
mehnat,
ishlab chiqarish, moliyaviy, axborot, ma`naviy zaxiralar) mavjudligiga
(yo’qligiga) qarab kuchayishi (susayishi) mumkin. Ammo bunda to’g’ridan-to’g’ri
aloqa mavjud emas. Masalan, YAponiya, SHvetsiya kabi davlatlar tabiiy
zaxiralarning
kam
bo’lishiga
qaramay
eng
boy
davlatlardan
sanaladilar.
Farovonlikning yuqori darajasi aholisi ko’p bo’lgan davlatlar (AQSH, Germaniya,
YAponiya) bilan bir qatorda aholisi kam bo’lgan davlatlarda ham (Lyuksenburg,
Finlyandiya, SHveytsariya) kuzatiladi. Pokiston, Afg’oniston, Tojikiston, Qirg’izton
va O’zbekiston kabi davlatlarning iqlim sharoitlari bir-biriga deyarli yaqin bo’lsada
ulardagi aholining turmush darajasi tubdan farq qiladi.
Aholining ma`lumot
darajasi, kasbiy bilimi (professionalizm)ning yuqoriligi,
iqtisodiy faolligi, tadbirkorligi, ijtimoiy munosabatlari mamlakatda turmush darajasi
yuqori bo’lishini ta`minlovchi sabablar sifatida ta`kidlanadi. Masalan, YAponiya
erishgan
iqtisodiy
taraqqiyotni
birinchi
navbatda
ta`lim tizimi, millatning
mehnatsevarligi, faolligi, korxonalarda mehnatni oqilona
tashkil etilishi bilan
bog’lanadi.
Siyosiy omillar. Har bir mamlakatdagi turmush darajasi jamiyat (davlat)
tuzilishi, xukuq institutlarining barqarorligi va inson huquqlariga amal qilishini,
hoqimiyat turli bo’g’inlarining nisbati va ularning mintaqa (korxona)lar bilan
munosabatlari va shu kabilarga bog’liq bo’ladi.
O’zbekistonda bozor munosabatlariga o’tish davrining besh tamoyili asosida
sobitqadamlik bilan amalga oshirilgan islohotlar mulkchilik, narx-navo, agrar, tashqi
iqtisodiy aloqalar, boshqarish va nihoyat ijtimoiy islohotlardan iboratdir. SHo’rolar
davrida O’zbekiston sobiq Ittirofoqdagi monoiqtisodiy tizimning bir bo’lagi edi. Bu
tizim davlatlashtirilgan, ya`ni butunlay davlatning monopol tasarrufida bo’lgan,
faqat
markazdan rejalashtiriladigan va davlat nazoratidagi iqtisodiyotdan iborat edi. U
monopol bo’lgani bois iqtisodiy demokratizmni inkor etgan. Ana shunday
munosabatlarning o’rnida tabiatan demokratik bo’lgan ko’p ukladli iqtisodiy tizim
qaror toptirilmoqda. Ko’p ukladli iqtisodiy tizimga turli mulk shakllari va xo’jalik
yuritish usullarining yonma-yon rivojlanib borishi va ulardan xech birining monopol,
ya`ni tanqo xukmron bo’lmasligi va bir-biriga tazyiq etmasligi xosdir. Bu tizimda
ular o’rtasidagi xo’jalik aloqalari bozor munosabatlari tarzida namoyon bo’ladi.
Iqtisod ilmi raqamlarni xush ko’radi. SHuning uchun quyida raqamlar orqali so’z
yuritamiz.
Mustaqillik davrida davlat monopoliyasining barham topishi iqtisodiy
demokratizmni yuzaga keltirib, bozor munosabatlariga yo’l ochdi. Bu aholi
daromadlariga ta`sir
etishi tabiiy, albatta. Islohotlar yangi daromadlar manbalarini
vujudga keltirdi. Ma`lumki, sotsializm sharoitida mehnatga qarab taqsimlash shiori
o’rtaga tashlangan bo’lsada, aslida daromadlarni mumkin qadar bir tekis
taqsimlashga, hammani bir xil daromad bilan ta`minlashga moyillik kuchli edi.
Daromadlarga chegara ko’yilib, ko’p pul ishlash, ya`ni boy bo’lish amalda
taqiqlangan va ta`qib etilgan. Buni sotsializmni barbod bo’lishining sabablaridan biri
deyish mumkin, chunki bu tuzumda kishilarning shaxsiy manfaati yuzaga chikmasligi
13
bois mehnat omillari o’ta
zaiflashib ketib, iqtisodiyot inqirozga yuz tutdi. Islohotlar
tufayli tadbirkorlik daromadi, aktsiyador dividendi, mulkdan kelgan daromad
shaklidagi tabiatan yangicha bozor daromadlari paydo bo’ldi. Natijada ish haqi ham
bozor daromadiga aylanib bormoqda. Bozor daromadi – bu ishlab topilgan daromad,
ya`ni ish kuchi, kapital yoki boshqa boylikni o’z egasi tomonidan naqadar samarali
ishlatilishiga qarab topiladigan daromaddir. Bozor daromadi
ahamiyatining ortib
borishi bozor munosabatlarining qaror topib borayotganligidan darak beradi.
Islohotlar, shak-shubhasiz, daromadlar tarkibida chuqur o’zgarishlar yaratadi.
Dostları ilə paylaş: