Oddiy veksel
Foiz
hisoblanadiga
n davrning
boshi
1000000
Summa
20 may 20
___
y.
Sana
Remitent
Men olingan summa uchun
farmoyish bo’yicha to’lashga
majburman:
Vekselning
nominal
qiymati
Кompaniyaga:_________________
__
Yuz ming so’m 00 tiyin
qoplash
muddati
20____ y.
plyus foizlar,
yillik 8%dan
kelib chiqqan
holda
Foiz stavkasi
Veksel
beruvchi
___________
Oddiy veksellarning hisobida quyidagi atamalarni yaxshi tushunish
zarur:
1.
qoplash muddati;
2.
vekselning muomala muddati;
3.
qarzning foizi va foiz daraja (stavka)si;
4.
to’lov summasi;
5.
vekselning hisobi va hisoblashish daraja (stavka)si;
6.
hisobga berilgan vekselning to’lovi.
qoplash muddati – vekselning to’lov sanasidir. U to’g’ridan to’g’ri
vekselda ko’rsatiladi yoki boshqa yo’l bilan ko’rsatiladi. Amaliyotda
quyidagi to’lov sanalari ko’proq ko’rsatiladi:
139
aniq sana, vekselning rasmiylashtirish sanasidan boshlab ma’lum
oylarning soni,
vekselni rasmiylashtirish sanasidan boshlab ma’lum kunlar soni.
Vekselning muomala muddati kunlarda aniqlanadi, masalan, vekselning
muddati 10 maydan 10 avgustgacha belgilansa, vekselning muomala
muddati 93 kunni tashkil etadi.
Mayda qolgan kunlar (31-10)
22
Iyundagi kunlar
30
Iyuldagi kunlar
31
Avgustdagi kunlar
10
Jami kunlar
93
Qarzning foizi va foiz daraja (stavka)si kreditdan foydalanganligi uchun
to’lovni yoki berilgan kredit uchun mukofotni aks ettiradi. qarz foizining
darajasi uch omilga bog’liq: vekselning nominali, foizining daraja
(stavka)si va kreditning muddati. Foizni hisoblash uchun quyidagi formula
qo’llaniladi:
Vekselning nominal qiymati x Foiz darajasi x Muddati
=
qarz foizining
summasi.
Foiz darajalarini belgilashda odatda yillik bazisga asoslanadilar. Masalan,
8% darajali, to’lov 100000x8
/
100x1
=
8000
Agar vekselning muddati bir yil emas, 3 oy bo’lganda qarzning foizi:
100000x8
/
100x3
/
12
=
2000 so’mni tashkil etar edi.
Veksellarning hisobi bo’yicha buxgalteriya yozuvi:
1.
Vekselning hisobi bo’yicha buxgalteriya yozuvi:
2.
Berilgan veksellar..................................................400000
3.
Olinadigan schyotlar................................................400000
4.
qarz foizi bilan to’langanidan keyin:
5.
Кassa..........................................................................404000
6.
Berilgan veksellar...................................................400000
7.
Foiz ko’rinishidagi daromadlar.............................4000
8.
Aks ettirilgan vekselning hisobi- belgilangan muddatda to’lanmagan
holda, vekselni to’lashdan bosh tortish, deb hisoblaniladi:
9.
Olinadigan schyotlar..................................................404000
10.
Berilgan veksellar................................................ 400000
11.
Foiz ko’rinishidagi daromadlar...........................4000
12.
Veksellarning hisobi bo’yicha yozuvlar: masalan, to’lov muddati 60
kun bo’lgan, 8% darajasi bilan 200000 so’mlik veksel firma tomonidan
olingan. Foizlar bo’yicha summasini aks ettirish uchun, 30 sentyabrda
tuzatuv yozuvi qilinadi:
140
13.
Olishga mo’ljallangan, hisoblangan foizlar.......333,5
14.
Foiz ko’rinishidagi daromad..................................333,5
15.
Vekselning summasi va foizlar to’langanida, 31 oktyabrda quyidagi
yozuv qilinadi:
16.
Кassa..........................................................................202667
17.
Olinadigan schyotlar.................................................200000
18.
Olinadigan foizlar................................................1333,5
19.
Foiz ko’rinishidagi daromadlar.............................1333,5
Berilgan veksellar va debitorlik qarzlariga ta’sir etadigan buxgalteriya
hisobining omillari o’zaro o’xshash. Berilgan veksellarni tan olish va
baholash ularning to’lanish imkoniyatlariga bog’liq. Agar berilgan
veksellarni baholashning imkoni mavjud bo’lsa, unda debitorlik qarzlariga
nisbatan ishlatilgan usullarni qo’llash mumkin. Agar baholashning imkoni
mavjud bo’lmasa to’g’ridan-to’g’ri hisobdan chiqarish usuli qo’llaniladi.
Uzoq muddatli berilgan veksellar bo’yicha hisobot debitorlik qarzlarida
ishlatilmaydigan ikki qo’shimcha aspektni o’z ichiga oladi: pul
mablag’larining vaqtdagi qiymati va foiz daromadlarini tan olish.
BXMSga muvofiq, uzoq muddatli veksellar o’zining ko’rinishidagi
daromad vekselni berishdagi mavjud bo’lgan bozor stavkasi bo’yicha
kalkulyasiya qilinadi. Buxgalteriya hisobi maqsadlarida, bu stavka butun
muomala muddati mobaynida o’zgarmaydi.
4020-«Olingan veksellar» ushbu schyotda xaridor va buyurtmachilardan
yuborilgan mahsulot va tovar va bajarilgan ishlar bo’yicha berilgan
veksellar bilan ta’minlangan qarzdorlik summalarining holati va uni
to’lash jarayoni hisobga olinadi va nazorat qilinadi.
4020-«Olingan veksellar» schyotida berilgan veksellar bilan
ta’minlangan xaridorlar va buyurtmachilar bilan hisoblashishlar bo’yicha
debitorlik qarzi hisobga olinadi. Bunda oddiy va o’tkazma veksellar
qo’llanilishi mumkin.
Oddiy veksel – bir tomonning (vekselni beruvchining) to’lov muddati
kelgunga qadar ma’lum pul summasini boshqa tomon (vekselni saqlovchi)ga
aniq savdo bitimlari yoki bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlar haqini
to’lash haqidagi yozma qarz majburiyatidir.
O’tkazma veksel (tratta) – kreditor (trassant) tomonidan yoziladi va
vekselda ko’rsatilgan summani uchinchi shaxs (remitent)ga yoki taqdim
etuvchiga to’lash haqidagi debitorga berilgan buyruqni o’z ichiga oladi. Bu
xujjat trassant tomonidan akseptlangandan so’ng qarz majburiyatiga
aylanadi. O’tkazuv yozuvi (indossament) yordamida veksel universal
kredit-hisoblashish xujjati sifatida bir necha marta foydalanilishi mumkin.
141
Veksel ushlovchi indossament vositasida vekselni bankka to’lov
muddati kelgunga qadar topshiradi va bank foydasiga hisob foizi –
diskontni chiqarib tashlagan holda vekselda ko’rsatilgan summani oladi.
Agar xaridor (buyurtmachilar)ning qarzini ta’minlovchi, berilgan
veksel bo’yicha foiz nazarda tutilsa, u holda ushbu qarzni qoplash
(so’ndirish) darajasiga ko’ra 5110-«Hisob-kitob schyoti» yoki
5210-«Mamlakat ichidagi valyuta schyotlari» schyotlarining debeti va
to’lanadigan summalarni hisobga oluvchi schyotlar (qarzni qoplash-
so’ndirish summasiga) va 9530-«Foizlar ko’rinishidagi daromadlar» (foiz
miqdoriga) schyotining krediti bo’yicha yozuvlar amalga oshiriladi.
To’lanadigan schyotlar asosiy (muomalaviy) faoliyatdan kelgan
daromadni hisobga oluvchi schyotlar (9000) va asosiy faoliyatdan
olinadigan boshqa daromadlarni hisobga oluvchi schyotlar (9300) bilan
o’zaro korrespondensiyada xaridor (buyurtmachi)larga taqdim etilgan
hisoblashish xujjatlarida ko’rsatilgan summaga debetlanadi.
Olinadigan summalarni hisobga oluvchi schyotlar 4010 va 4020 pul
mablag’larini hisobga oluvchi, kelib tushgan to’lovlar summasini hisobga
oluvchi, olingan bo’naklar va boshqa schyotlar bilan korrespondensiyada
kreditlanadi.
O’z vaqtida to’lanmagan veksellar qaytarilgan hisoblanadi. Vekselga
nisbatan norozilik bildirilgandan so’ng, o’z majburiyatlari bo’yicha
ma’lum javobgarlikka ega veksel beruvchilarga va indossantlarga qarz
majburiyatini qoplash uchun sudga murojaat qilinadi. Bu holda,
qaytarilgan vekselning nominal summasi foizlari bilan birgalikda
4020-«Berilgan veksellarning joriy qismi» schyotining kreditidan
4210-«Da’volar bo’yicha olinadigan schyot(to’lov)lar» schyotining
debetiga hisobdan chiqariladi. Olinadigan summalarni hisobga oluvchi
schyotlar 4010 va 4020 bo’yicha analitik hisob xaridor (buyurtmachi)larga
taqdim etilgan har bir to’lov bo’yicha yuritiladi.
4010-«Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar» schyoti
hisoblashishning turlariga qarab taqdim qilgan to’lov xujjatlariga asosan
9010-«Mahsulot (ish va xizmat) realizasiyasidan olingan daromadlar»,
9210-«Asosiy vositalarning chiqib ketishi», 9220-«Boshqa aktivlarning
chiqib ketishlari» schyotlari bilan bog’lanadi.
Agarda 4010-«Xaridorlar va buyurtmachilar bilan hisoblashishlar»
schyoti bo’yicha qarzlar to’lansa - to’lov xujatlarining summalari, olingan
bo’naklar - kreditida aks ettirilib mablag’larni hisobga oluvchi schyotlar
bilan bog’lanadi.
142
Agarda xaridor va buyurtmachilardan berilgan veksel bo’yicha foiz
nazarda tutilgan bo’lsa bu summaning to’lanish jarayonida pul mablag’lari
schyotlari debetlanib, ushbu summa 4020-«Olingan veksellar» va
9530-«Foiz ko’rinishidagi daromadlar» schyotlarining kreditiga yozilib
boriladi.
4010-«Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar» schyotida
to’lash uchun taqdim qilingan har bir xujjat bo’yicha ayrim analitik hisob
yuritilishi lozim. Chunki har bir to’lov xaridor va buyurtmachi bilan
qolaversa har bir to’lov xujjati bo’yicha qarzlarning holati va uni to’lash
vaqtini, to’lov muddati kelmagan va muddati kelgan veksellarni nazorat
qilib borish va chora tadbirlar ko’rish imkoniyatini yaratishi zarur.
Mamlakatimiz iqtisodiyotining bozor iqtisodiyotiga o’tishi jarayonida
yirik sub’ektlar, konsern, kompaniya va firmalar tomonidan mustaqil
balansga ajratilgan sub’ektlar- avlod korxonalari, filiallar, vakolatxonalar
vujudga kelmoqda. Natijada ularning faoliyati bo’yicha har xil
hisoblashuvlar- asosan bosh sub’ekt bilan hisoblashuvlarni amalga oshirish
taqozo qilinadi. Ushbu hisoblashishlar joriy ya’ni balanslararo
hisoblashuvlarini qayd qilib borish va ushbu ma’lumotlarni umumlashtirib
borish uchun 4110-«Alohida balansga ajratilgan bo’linmadan olinadigan
schyotlar» aktiv va 6110-«Alohida balansga ajratilgan bo’linmalarga
to’lanadigan schyotlar» passiv sintetik schyotlari qo’llanilib unda analitik
hisob har bir alohida balansga ajratilgan bo’linma bo’yicha ayrim holda
yuritiladi.
Bosh sub’ektning filiallari vakolaxonalari, bo’limlari va alohida balanslarga
ajratilgan boshqa bo’linmalari bilan olib boriladigan hisoblashishlar (balans
ichidagi hisoblashishlar) ham amalga oshiriladi. Ushbu axborotlarni
umumlashtirib borish uchun 4110 va 6110 aktiv va passiv sintetik
schyotlardan foydalaniladi. Ushbu schyotlarda hisoblashishlarning quyidagi
turlari amalga oshiriladi:
ajratilgan mulkka doir hisoblashishlar;
moddiy boyliklarni o’zaro bir-biriga berish bo’yicha hisoblashishlar;
mahsulotlarni realizasiya qilish bo’yicha hisoblashishlar;
xarajatlarni umumiy boshqaruv faoliyatiga o’tkazishga oid
hisoblashishlar;
bo’linmalarning xodimlariga mehnat haqi, mukofot va boshqalarni
to’lash;
sub’ektning balansida turadigan, lekin bo’linmalarga berilmaydigan
iste’mol jamg’armalari hisobidan qilinadigan xarajatlar bo’yicha
hisoblashishlar va x.k.
143
Ushbu aktiv 4110 va passiv 6110 sintetik schyotlari bo’yicha quyidagi
analitik schyotlar ochilishi mumkin.
6110 –«Ajratilgan mulklar bo’yicha hisoblashishlar» nomli analitik
schyotida sub’ektning filiallari, vakolatxonalari, bo’linmalari va alohida
balansga ajratilgan boshqa bo’linmalari ixtiyoriga ajratilgan asosiy
vositalar va aylanma mablag’lar bo’yicha olib boriladigan hisoblashishlar
qayd qilib boriladi. Tegishli bo’linma yoki vakolatxonaga ajratilgan mulk
summalari tegishli schyotlardan (0100, 1000...) chiqarilib 6110 – «Alohida
balansga ajratilgan bo’linmalarga to’lanadigan schyotlar» schyotining
tegishli analitik schyotining debetiga qayd qilinadi. Ushbu bo’linmalarda
esa ajratilgan mulk summalari turlariga qarab 0100, 1000, 1200...
schyotlarning debetiga va 4110 schyotining kreditiga o’tkaziladi. Ushbu
analitik hisob har bir bo’linma bo’yicha ayrim yuritiladi.
4110 va 6110 schyotdagi "Joriy muomalalar bo’yicha hisoblashishlar"
analitik schyotida sub’ektga tegishli mustaqil bo’linmalar bilan olib
boriladigan boshqa hisoblashishlar qayd qilinib va umumlashtirilib
boriladi.
Sub’ektning balansida xo’jalik ichidagi bo’linmalar bilan bo’lgan
hisoblashishlarning holati aks ettirilmaydi.
Bizning fikrimizcha, tezkor nazoratni kuchaytirish maqsadida ushbu 4110
va 6110 sintetik schyotlari bo’yicha sodir bo’ladigan har bir hisoblashishning
turi bo’yicha ham analitik schyot ochish maqsadga muvofiq bo’lur edi.
Chunki hisoblashishning qolgan 5ta turi ushbu schyotlarda jamlangan bu o’z
navbatida analitik nazoratning susayishiga olib keladi.
Dostları ilə paylaş: |