Eski uskunani almashtirish. Bunda eski komponentning qiymati va
uning amortizasiyasi hisobdan chiqariladi, balans qiymatiga teng bo’lgan
zarar hisobga olinadi va aktivning boshlang’ich schyoti xarajatlarining
miqdoriga ko’payadi. Misol uchun, tunuka tomning qiymati 2.000.000
so’m, eskirishining darajasi 80% va qiymati 6.000.000 so’m bo’lgan yangi
olovga bardosh beradigan cherepisaga almashtiriladi. Holatini yaxshilash
xarajatlarining xarajatlar moddasiga kiritilishi quyidagicha
rasmiylashtiriladi:
Eski komponentlarni olib tashlash qiymatini hisoblash:
Amortizasiya (eski tom, 2.000.000x0,8) ...... 1.600.000
Qayta kurish xarajatlari .......................... 400.000
Bino (eski tom) ........................................... 2.000.000
Yangi komponent (cherepisa)ning qiymatini hisobga olish:
Bino (yangi tom) ........................................... 6.000.000
Pul mablag’lari ........................................... 6.000.000
Zarar, boshlang’ich qiymatning amortizasiya qilinmay qolgan qismini
ifodalaydi. Qachonki eski komponentning qiymati va mos ravishda
eskirish xarajati aniq bo’lgandagina, yoki nisbatan aniq belgilash
imkoniyati bo’lsagina ushbu usul qo’llanilishi mumkin.
212
2.
Aktivlar schyotining oshishi. Aktivlar schyotining oshishi tamoyili
eski aktivning qiymati va jamlangan amortizasiyasi to’g’risidagi
ma’lumotlar mavjud bo’lmaganda qo’llaniladi. Holatini yaxshilash
xarajatlari aktivlarning schyotining debetida ko’rsatiladi. Almashtirilishi
zarur bo’lgan aktivning qiymati va jamlangan amortizasiyasi tegishli
schyotlardan chiqarilib yuborilmaydi, chunki uning haqiqiy qiymatini
hisoblash murakkab tuyuladi. Bu usulni qo’llashning natijasi bo’lib,
umumiy qiymatning va jamlangan amortizasiyaning oshirilgan baholanishi
hisoblanadi. Asosan, eski aktivning balans qiymati ayirboshlash sanasiga
nisbatan past bo’ladi. Agarda komponentning eskirishi uni ayrboshlashga
olib kelsa, unda amortizasiyaning darajasini qayta ko’rib chiqish zarur.
Qo’shimchalar kiritishga mavjud aktivga qo’llaniladigan uzaytirish,
oshirish va kengaytirish ishlari taalluqlidir. Misol tariqasida, mavjud
binoga qo’shimcha qanot yoki xonalarning qurilishi. Qo’shimchalar
kiritish kapital xarajatlar hisoblanadi va asosiy vositalarning tannarxiga
olib borilib uning qiymatini oshiradi.
Кo’pgina firmalar ishlab chiqarish imoratlarini qonunlar va sud
hukmlari qarorlariga muvofiq atrof muhitning ifloslanishini nazorat qilish
uchun qurilmalar bilan jihozlaydilar. Кo’pincha ushbu qurilmalarining
qiymati atrof-muhitni ifloslantiruvchi dastgohlar qiymatidan ortiqroqdir.
Bunday hollarda ushbu qurilmalarning qiymati alohida kapitallashtiriladi
va asosiy vositalarga qo’shimchalar kiritish sifatida amortizasiyalanadi.
Asosiy vositalarning samaradorligini oshirish maqsadida qayta o’rnatish,
o’zgartirish va qayta qurish qiymati kapitallashtirilmaydi agarda qayta
qurishdan olinadigan manfaat joriy hisobot davriga taalluqli bo’lsa xarajatlar
tarkibiga kiradi. Bunday xarajatlar agarda paralellar o’tkazish imkoniyati
bo’lsa alohida aktiv, muddati uzaytirilgan bino yoki maxsus bino sifatida
kapitallashtiriladi. Bu xarajatlar qayta qurishdan foyda olish davridan
keyingi vaqt davomida amortizasiyalanadi.
Saqlab turish (asrash) va ta’mirlash xarajatlari vujudga kelishi bo’yicha
hisobga olinadi. Yaxshilash, uzaytirish usullari, ya’ni aktivlarning xizmat
muddatini uzaytiradigan yoki ko’paytiradigan holatini yaxshilash
xarajatlari kapitallashtiriladi.
Кo’chmas mulk xarid bahosida hisobga olinadi va ob’ektlar bo’yicha
ma’lum ko’zda tutilmagan xarajatlarni o’z ichiga oladi. Ta’mirlash va
saqlab turish uchun xarajatlar zarur bo’lgandagina amalga oshiriladi.
5-BXMS sub’ektlarga asosiy vositalarni qayta baholash imkonini
beradigan shartlarga ega. Shu munosabat bilan quyidagilarni bilish zarur:
qayta baholash hukumat qaroriga muvofiq amalga oshirilishi kerak.
213
jamg’arilgan amortizasiya qayta baholash sanasiga aktivning
boshlang’ich qiymatining o’zgarishiga mutanosib ravishda shunday
tuzatish qilinadiki, natijada qayta baholayotgan summa haqiqiy qiymatga
teng bo’lsin.
aktivlarni ishchi holatida saqlash xarajatlari qayta baholash natijasida
nisbatan oshib ketganda, bunday oshib ketishi muomalalar to’g’risidagi
hisobotda daromad sifatida emas, balki balans hisobotida qayta baholash
natijasida vujudga kelgan qo’shimcha qiymat sifatida hisobga olinadi.
qayta baholash natijasida aktivlarni ishchi holatida saqlash xarajatlari
kamayganida, ushbu kamayish moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotida,
agarda qayta baholashdan so’ng qo’shimcha qiymat paydo bo’lmasa
xarajatlar sifatida hisobga olinadi.
Asosiy vositalarni tugatishdan oldin ushbu tugatish bilan bog’liq
bo’lgan ishlar ro’yxatini va xususiyatlarini ko’rsatuvchi naryad-buyurtma
tuzilib, uni tugatish ishlarini bajaruvchi sex yoki tashkilotlarga
topshiradilar.
Tugatish ishlari bajarilgandan keyin namunaviy AV-3 shaklidagi
«Asosiy vositalarni tugatish dalolatnomasi» tuziladi. Sub’ekt rahbarining
buyrug’iga asosan tayinlangan maxsus komissiya balansdan
chiqarilayotgan asosiy vositalarni tekshirayotganda va dalolatnoma
tuzayotganda mazkur ob’ektning texnika pasporti, kamchiliklari qayd
qilingan qaydnoma va boshqa texnikaviy xujjatlardan foydalanadi.
«Asosiy vositalarni tugatish dalolatnomasi»da mazkur ob’ektning tavsifi,
uning tayyorlangan yoki qurilgan yili, sub’ektga qabul qilib olingan va
foydalanishga topshirilgan vaqti dastlabki yoki qayta tiklash qiymati,
buxgalteriya hisobining ma’lumotlarida ko’rsatilgan eskirish summasi,
necha marta kapital tuzatish amalga oshirilganligi, chiqib ketish sabablari
va shunga o’xshash ma’lumotlar keltiriladi.
Asosiy vositalarning chiqib ketishi bilan bog’liq bo’lgan barcha
muomalalar schyotlar rejasida maxsus ajratilgan 9210- «Asosiy
vositalarning sotilishi va boshqa chiqimlari» schyotida aks ettiriladi.
Ma’lumki, asosiy vositalarni tugatish uchun ularni buzish, demontaj
qilish kabi ishlarning bajarilishi kerak. Bu ishlar sub’ektning o’zidagi
kuchlar bilan yoki maxsus tashkilotlar tomonidan pulga bajariladi. Asosiy
vositalar tugatilgandan keyin turli xildagi foydalanish mumkin bo’lgan
materiallar, yoqilg’i va boshqa moddiy qiymatliklar olinishi mumkin.
Ushbu keltirilgan barcha muomalalar 9210 - schyot yordamida hisobga
olib boriladi.
214
Asosiy vositalarni tugatish jarayoni 9210-schyotda aks ettirilgandan
so’ng bu schyotning har ikkala tomonidagi yakuniy summalar solishtirib
ko’riladi. Agar ushbu schyotning debetidagi yakuniy summa kreditidagi
summadan ortiq bo’lsa, unda mazkur ob’ekt to’la amortizasiyalangan va
tugatish natijasida foyda olingan hisoblanadi.
Sub’ektlarni mavjud asosiy vositalardan unumli foydalanish va xo’jalik
hisobini mustahkamlashga qiziqtirish maqsadida bunday asosiy vositalarni
sotish va ro’yxatdan chiqarish chog’ida hosil bo’ladigan zararlar
sub’ektning ixtiyorida qoldiriladigan foyda hisobidan qoplanadi (agar
Vazirlar mahkamasi tomonidan bunday hisobdan chiqarishning boshqa
tartibi belgilangan bo’lmasa).
Asosiy vosita tugatilgandan so’ng tuzilgan dalolatnoma sub’ektning
rahbari tomonidan tasdiqlanadi va keyin uning buxgalteriyasiga
topshiriladi. Buxgalteriya bu dalolatnomaga muvofiq asosiy vositalarning
hisobdan chiqarilganligi to’g’risida ob’ektning inventar kartochkasiga
yozib qo’yadi va shu to’g’rida inventar kartochkalarning ro’yxatiga belgi
qo’yiladi. Asosiy vositalar joylashgan joydagi inventar ro’yxatlarida ham
xuddi shunday yozuvlar qilinadi.
Asosiy vositalar bir sub’ektdan ikkinchi sub’ektga tekinga (ehson
sifatida) berilayotganda namunaviy shakldagi «Asosiy vositalarni qabul
qilish – o’tkazish dalolatnomalari» bilan rasmiylashtiriladi. Bunda chiqib
ketayotgan asosiy vositalarning dastlabki qiymatiga 0110-0190-schyotlari
kreditlanib, shu kungacha hisoblangan eskirish summasiga 0210-0290-
schyot va qoldiq qiymatga 9210-schyot debetlanadi. Asosiy vositalarni
tekinga berishdan ko’rilgan zararlar sub’ekt faoliyatining yakuniy
moliyaviy natijasi hisobidan qoplanadi va joriy tartibda 9431-schyotning
debetiga o’tkaziladi va hisobot davrining oxirida ushbu zarar summasi
debet 9910 va kredit 9431 yozuvlari bilan sub’ektning ko’rgan umumiy
zararining summasiga qo’shiladi.
Asosiy vositalarni boshqa sub’ektlarning ustav kapitaliga badal
tariqasida o’tkazilishlar taraflarning kelishuviga asoslangan narxlarda
amalga oshiriladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida bunday narxlar ko’pincha
asosiy vositalarning buxgalteriya hisobidagi qiymatiga to’g’ri kelmasligi
mumkin. Bunday muomala natijasida aniqlangan foyda yoki zararlar
9210-schyotda aniqlab topiladi va tegishli schyotlarga, agarda foyda
olinsa 9310-"Asosiy vositalarni sotishdan va boshqa chiqimlardan olingan
foydalar", agarda zarar ko’rilsa 9431 schyotlarga olib boriladi.
Shunday qilib, ustav kapitali /fondi/ga badal tariqasida o’tkazilgan asosiy
vositalarning qiymati Schyotlar rejasida keltirilgan 0620-0690- «Uzoq
215
muddatli moliyaviy investisiyalar» schyotlarining debeti va 9210-schyotning
kreditida har ikkala tomonning o’zaro kelishilgan summasida aks ettiriladi.
Asosiy vositalarning xo’jalikdan chiqib ketishi natijasida olingan foyda
sub’ektning foydasi tarkibiga, 9910-"Yakuniy moliyaviy natija" schyotiga
kiritiladi va shuning uchun bu foydaning summasidan mazkur sub’ekt
uchun belgilangan stavkalar bo’yicha soliq ushlanadi.
Yuqorida 9210 schyotga tegishli muomalalardan tashqari bu schyot
tegishli schyotlar bilan quyidagi
muomalalarning
ta’sirida
korrespondensiyalanadi:
Asosiy vosita ob’ektlari o’z qiymatidan past narxda sotilganida soliqqa
tortiladigan foyda ushbu ob’ektning bozor narxida sotilishidan kelib
chiqadigan qiymatiga asoslanib hisoblanadi.
Dostları ilə paylaş: |