SosiologiYA. Sosial psiXologiYA. Sİyasət sociology social pshychology politics 2022 Cild 2, n 3

SOSĠOLOGĠYA. SOSĠAL PSĠXOLOGĠYA. SĠYASƏT
SOCIOLOGY. SOCIAL PSHYCHOLOGY. POLITICS 2022 Cild 2, N 3 
82-88 
 

---

~ 86 ~ 
Martın 12-də keçirilən iclasda Naxçıvan və Ermənistan arasında sərhədlər ətrafında gərgin 
müzakirələr oldu. 1921-ci il martın 14-də keçirilən növbəti iclasda Naxçıvanın statusu tam olaraq 
müəyyənləşdirildi. Beləliklə, danışıqlarda yaranmış gərginliklərə baxmayaraq, Türkiyə nümayəndə 
heyəti göstərdiyi ciddi diplomatik səylər sayəsində iclasda Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün 
qismən də olsa, qorunmasına nail oldu, Naxçıvanın heç bir dövlətə güzəştə gedilməməsi şərtilə 
Azərbaycanın tərkibində muxtariyyət statusu ilə saxlanılması razılaşdırıldı. 
Nəticədə ―Türkiyə və Rusiya Federativ Sosialist Sovet Respublikası arasında dostluq və 
qardaşlıq haqqında müqavilə‖ 16 mart 1921-ci ildə  RSFSR tərəfdən Xarici İşlər Üzrə Xalq 
Komissarı Georgi Çiçerin və Ümumrusiya Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin üzvü Cəlaləddin 
Qorxmazov, Türkiyə tərəfdən isə TBMM Xarici işlər vəkili Yusuf Kamal bəy, Türkiyə nümayəndə 
heyətinin üzvü Riza Nur bəy və TBMM-nin Rusiyadakı səfiri Əli Fuad paşa tərəfindən imzalandı 
(5, s. 24-34). Müqavilə 20 mart 1921-ci ildə RSFSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi tərəfindən, bundan 
4 ay sonra, 21 iyul 1921-ci ildə isə Türkiyə Böyük Millət Məclisi tərəfindən təsdiq olundu. 
Beləliklə 16 mart 1921-ci ildə Rusiya ilə Türkiyə arasında Moskvada imzalanan ―Dostluq və 
qardaşlıq haqqında müqavilə‖ hüquqi cəhətdən qüvvəyə mindi. 
16 maddə, 3 əlavədən ibarət olan müqavilənin 3-cü maddəsi və I (C) əlavəsi birbaşa 
Naxçıvanla əlaqədardır. Müqavilənin 3-cü maddəsində Naxçıvanla əlaqədar fikir belə ifadə 
olunmuşdur: ―Razılığa gələn hər iki Tərəf bu müqavilənin I (C) əlavəsində göstərilən sərhədlərin 
içərisində Naxçıvan vilayətinin Azərbaycanın himayəsi altında muxtar ərazi təşkil etməsinə 
razıdırlar, o şərtlə ki, Azərbaycan bu protektoratlığı heç bir zaman üçüncü bir dövlətə güzəştə 
getməyəcəkdir. 
Naxçıvan ərazisinin Araz talveqinin şərqi ilə Dəhnə dağı (3829) – Vəli dağ (4121) – 
Bağırsaq (6587), Gömürlü dağ (6930) xətti arasında yaranmış üçbucaq kəsimi, bu torpaqların 
Gömürlü dağdan (6930) başlayıb, Saraybulaq dağından (8071) və Ararat stansiyasından keçərək 
Qara Suyun Arazla birləşdiyi yerdə başa çatan sərhəd xətti, Türkiyə, Azərbaycan və Ermənistan 
səlahiyyətli nümayəndələrindən ibarət komissiya tərəfindən təshih olunacaqdır‖ (5, s. 26-27).
Müqavilənin I (C) əlavəsində isə Naxçıvanın sərhədləri belə göstərilmişdir: ―Naxçıvan 
ərazisi: Ararat stansiyası – Saraybulaq dağı (8071) – Gömürlü dağ (8839) – (8930) – (3080) – Sayat 
dağ (7868) – Qurdqulaq (Kurt Kulak) kəndi – Həməsür dağı (8160) – 8022 yüksəkliyi – Kükü dağı 
(10282) və keçmiş Naxçıvan qəzasının inzibati sərhədlərinin şərqi‖ (5, s. 34). 
Moskva şəhərində imzalanmış bu ikitərəfli müqavilənin 3-cü maddəsinə əsasən Naxçıvan 
ərazisinin üçüncü dövlətə güzəştə gedilməməsi şərti ilə müqavilənin birinci (C) əlavəsində qeyd 
olunan sərhədlər daxilində Azərbaycanın protektoratı altında muxtar ərazi təşkil etməsi ilk dəfə 
olaraq beynəlxalq müqavilə ilə təsbit olundu.
Beləliklə, Rusiya hökumətinin ermənipərəst mövqeyinə və erməni kommunistlərin riyakar 
siyasətinə baxmayaraq, Naxçıvan əhalisinin qətiyyətli, dönməz iradəsi, Türkiyənin prinsipial və 
ədalətli mövqeyi və Behbud ağa Şahtaxtinski kimi milli mənafedən çıxış edən siyasi xadimlərin 
səyləri ilə Naxçıvan Azərbaycanın tərkibində saxlanıldı. Həm də Türkiyənin Naxçıvanın 
muxtariyyət statusunun və əhalisinin təhlükəsizliyinin qarantı olduğu rəsmiləşdirildi. Yusif Kamal 
bəy sonralar bu haqda yazmışdı ki, ―Naxçıvan müsəlmanları bir daha soyqırıma məruz qalacağı 
halda türk ordusunun buna biganə qalmayacağı rəsmi olaraq sənədləşdirilmişdir‖ (8, s. 273). 
Moska müqaviləsinin imzalanmasının çox böyük siyasi-tarixi əhəmiyyəti vardır. İlk 
növbədə, bu müqavilə Rusiya ilə Türkiyə arasında mövcud olan problemləri həll etdi. Rusiya və 
Türkiyə sıx ittifaqda birləşdi, təbii müttəfiqə çevrildilər. Moskva müqaviləsi Azərbaycanın ərazi 
bütövlüyünü qorudu və Naxçıvanın ərazi mənsubiyyəti məsələsinə aydınlıq gətirdi. Bu müqaviləyə 
görə qədim türk-oğuz yurdu olan Naxçıvan Azərbaycan sərhədləri içərisində qaldı (4). 
Göründüyü kimi, Naxçıvanın muxtariyyət statusu 1921-ci ildə Rusiya ilə Türkiyə arasında 
imzalanan, imzalanmasının 100 ili tamam olmasına baxmayaraq bu gün də qüvvəsini itirməyən, 
Moskva beynəlxalq müqaviləsi ilə təsdiqləndi. Müqavilə müddətsiz bağlanmışdır və onu imzalayan 
tərəflərdən heç biri onu birtərəfli qaydada ləğv edə bilməz. Ona görə də Qars müqaviləsi kimi,