Ichki savdo iqtisodiyoti uz Дарслик doc
Yüklə 1,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 6.3.3.1-chizma
Savdo (jumladan kooperativ) korxonalari moliyaviy resurslarining barqarorligini baholash ko‘rsatkichlari № Ko‘rsatkichlar nomi Aniqlash usullari Modul shakli Moliyaviy barqarorlik ko‘rsatkichlari 1. Joriy likvidlik koeffitsiyenti (Kjl) (to‘lov qobiliyati) Aylanma mablag‘lar (AyM) qisqa muddatli (joriy) majburiyatlar (KMM) ∑ ∑ = КММ АйМ К л ж. 2. Moliyaviy qaramlik koeffitsiyenti yoki qarzdorlik, mablag‘ bilan ta’minlanish koeffitsiyenti (Km .q. ) qarzga olingan kapital (KK) Xususiy kapital (XK) ∑ ∑ = ХК КК К к м . . 3. Moliyaviy barqarorlik koeffitsiyenti (Km .bar ) Xususiy kapital (XK)+Uzoq muddatli qarzlar (UMK) Aktivlarning o‘rtacha yillik qiymati ( К А ) ∑ ∑ ∑ + = К А УМК ХК К бар м . . 1 А бду каримо в И.Т., Пардаев М.º., Исроило в Б.И. «К орх онанинг иºтисодий сало³ия ти та³лили»». Т., «Иºтисодиё т ва ³уºуº дунёси» нашриё т у йи, 2003. Пардаев М.º. ва бошºалар «Бошºару в та³лили». Т., «Иºтисодиё т ва ³уºуº дунёси» нашриё т у йи, 2005. Пардаев А.Х. «Бошºару в ³исоби». Т., «А кадемия» нашриё ти, 2002. ¢розов К.Б. «Савдода б у х г алтерия ³исоби ва солиººа тортиш». Т., «Иºтисодиё т ва ³уºуº дунёси» нашриё т уйи, 2004. www.sies.uz Page 138 of 356 139 4. Mulk mustaqilligi koeffitsiyenti (Km .m. ) Xususiy kapital (XK) Aktivlarning o‘rtacha yillik qiymati ( К А ) ∑ ∑ = К А ХК К м м . . 5. Kapitalni manerv (harakatchanlik) koeffitsiyenti (Kk .m. ) harkatdagi (oborotdagi) kapital (IK) Xususiy kapital ∑ ∑ = ХК ИК К м к . . 6. To‘lov qobiliyati koeffitsiyenti (Kk .m. ) o‘z mablag‘i (o‘.M.) Umumiy majburiyatlar (U.M.) ∑ ∑ = УМ М У К к т ( . . 7. Tovar zahiralarini xususiy kapital bilan qoplanish koeffitsiyenti (Ktz .xk. ) Xususiy kapital (XK) Yillik o‘rtcha tovar zahiralari ( З Т ) ∑ ∑ = З Т ХК К хк тз . , 8. Tovar zahiralarini qarzga olingan kapital bilan qoplash koeffitsiyenti (Ktz .ЄK. ) qarzga olingan kapital (ЄK) Yillik o‘rtacha tovar zahiralari ( З Т ) ∑ ∑ = З Т КК К кк тз . , Tayanch iboralar: moliya, davlat moliyasi, xo‘jalik sub’ektlari moliyasi, jismoniy shaxslar moliyasi, moliyaviy tizim, pul, moliyaviy resurslar, pul munosabatlari, savdoning moliyasi, moliyani funksiyalari, moliyalashtirish, kreditlashtirish. Takrorlash uchun savollar. 1. Moliya deb nimaga tushunasiz? 2. Moliyaviy tizim nima va uni tartibiga nimalar kiradi? 3. Moliyaviy resurslar nima? 4. Moliyaviy resurslar qanday manbalardan tashkil topadi? 5. Moliyaviy resurslar holati va tarkibini anglatuvchi ko‘rsatkichlarni ayting? www.sies.uz Page 139 of 356 140 6. Moliyaviy resurslar barqarorligi qanday aniqlanadi? 7. Moliyaviy resurslar samaradorligi qanday ko‘rsatkichlar orqali aniqlanadi? 6.4. Savdoda mehnat resurslari 6.4.1. Savdoda mehnatni ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va ahamiyati 6.4.2. Savdoda mehnat resurslarini shakllanishi va ko‘rsatkichlari 6.4.3. Savdoda mehnat resurslarini tahlili va rejalashtirish 6.4.1. Savdoda mehnatni ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va ahamiyati Inson bilan tabiat o‘rtasidagi moddiy, jismoniy, ashyoviy almashuvlar, munosabatlarning umumiy sharti mehnatdir. Mehnat inson hayotining doimiy va tabiiy shartidir. Mehnat inson bilan tabiat o‘rtasidagi narsalar almashuvining umumiy shartidir. Mehnat, bu nafaqat insonning muskul va ong, jimoniy va aqliy energiyasini sarflash bo‘lib qolmay, maqsadga muvofiq foydali, inson hayoti uchun zarur bo‘lgan moddiy, ma’naviy va jamiyat boyliklarini yaratish uchun yo‘naltirilgan ijtimoiy- zaruriy faoliyatdir. Mehnat jarayonini boshlashdan oldin inson uning natijasini o‘z ongida shakllantiradi, keyin mehnatini o‘z maqsadiga erishish uchun yo‘naltiradi. o‘z xohishini amalga oshirish uchun mehnatni tashkil qilish usulini va yo‘nalishini aniqlaydi. Buning uchun inson mehnat qurollarini yaratadi. www.sies.uz Page 140 of 356 141 Mehnatning boshlanish jarayoniga insonning maqsadga muvofiq yo‘naltirilgan faoliyati kiradi. Mehnat jarayonida nafaqat inson bilan tabiat o‘rtasidagi moddiy almashuv amalga oshadi, unda insonlar o‘rtasidagi munosabatlar ham shakllanadi. Insoniyat taraqqiyoti tarixiga nazar solsak mehnat uning rivojlanishiga ta’sir qiluvchi asosiy omil ekanligiga imonimiz komil bo‘ladi. Inson mehnati orqali moddiy va ma’naviy boylikni yaratish bilan tabiatni o‘z hayotiga moslashtirib, uni o‘zgartirish bilan bir qatorda o‘zini ham takomillashtiradi. Mehnat orqali inson atrof-muhitni o‘zgartiradi, uni o‘zgartirish bilan o‘zining doimo ortib borayotgan ehtiyojini qondirishga intilish bilan inson o‘zining tabiatini o‘zgartiradi, ya’ni qobiliyatini, bilimini, ko‘nikmalarini, imkoniyatlarini kengaytiradi, takomillashtiradi hamda mehnat jarayonini tubdan o‘zgartirib boradi. Mehnat jarayoni takomillashadi va insonning o‘zi ham takomillashadi. Shunday qilib, mehnat jarayonida inson shakllanganligini kuzatamiz. Mehnat natijasida inson doimo eng murakkab jarayonlarni amalga oshirib, o‘ziga yanada yuqori maqsadlarni qo‘yib va unga erishib boradi. Biz yuqorida aytgandek mehnat inson bilan tabiat o‘rtasidagi moddiy ne’matlar almashuvigina bo‘lib qolmay, uni natijasida insonlar o‘rtasida ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar vujudga keladi. Bu jarayonda mehnatning mazmuni va uning ijtimoiy- iqtisodiy mohiyati namoyon bo‘ladi. Mehnatning mazmuni nuqtai nazaridan mehnat insonni mehnat qurollari va predmetlari bilan o‘zaro bog‘lanishi jarayonida hamda ularga insonning ta’siri, aralashuvi natijasida vujudga keladi. Bu jarayon doimo, tanaffuzsiz davom etib boradi va takrorlanib turadi. Mehnatning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati uning ijtimoiy ishlab chiqarish munosabatlar jarayonidagi o‘rnida namoyon bo‘ladi. Inson moddiy ne’matlarni yolg‘iz, bir-biridan ajralgan holda yaratmaydi, balki birgalikda, hamkorlikda, mehnat jamoalariga birlashgan holda, bir-birlari bilan ishlab chiqarish jarayonlarini kelishib hal qilish asosida yaratadi. Insoniyat jamiyatini www.sies.uz Page 141 of 356 142 vujudga kelishi ko‘plab ishlab chiqaruvchilarning birgalikda mehnat qilishi, mehnat faoliyati bilan almashuvlar natijasidir. O‘zaro mehnat faoliyatini olib borishda ishlab chiqarish munosabatlari vujudga kelgan, eng avvalo, mehnat kooperatsiyasi, mehnatni taqsimlanishi, ya’ni mehnatni ixtisoslanishi kabilar. Natijada ijtimoiy mehnat taqsimoti shakllanib kelgan. Mehnat faoliyatini birlamchi bo‘g‘inida faoliyat bilan almashuv ishlab chiqaruvchilarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri kontakti asosida amalga oshirilsa, jamiyat miqiyosida mahsulotlar bilan ayiraboshlash natijasida namoyon bo‘ladi. Ijtimoiy mehnat taqsimoti natijasida alohida faoliyat yuritayotgan sub’ektlar, sohalar, tarmoqlar, yagona birlashgan jamiyatga aylanadi. Jamiyat taraqqiyotini qandaydir bir ijtimoiy-iqtisodiy bosšichida oddiy mahsulot almashuvi tovar ayiraboshlashni shakliga, ya’ni oldi-sotdi jarayonini vujudga keltiradi. Ushbu jarayon alohida mehnat faoliyatiga ajraladi va tarmoq vujudga kelgan. Ijtimoiy mehnat taqsimoti natijasida ishlab chiqarishdan tovar muomalasi ajrab chiqib, oldi-sotdi jarayoni alohida tarmoqga aylanadi. Savdo tarmog‘i vujudga keldi, shu bilan birga undagi mehnat ham alohida jarayonga aylandi. Oldi-sotdi jarayoni bilan shug‘ullanuvchilarni mehnati alohida faoliyatiga ajralgan va jamiyat taraqqiyoti bilan bog‘langan holda, u rivojlanib va takomillashib kelmoqda. Savdoda ishchilar mehnati jamiyatdagi umumiy ijtimoiy zaruriy mehnatning ajralmas qismi bo‘lib, savdoning funksiyalaridan kelib chiqib o‘z xususiyatlariga egadir. Savdoda mehnatning xususiyati tovar oldi-sotdi jarayonini (tovarni qiymatini almashtirish) ta’minlash, ayrim ishlab chiqarish funksiyalarini bajarish va aholiga xizmat ko‘rsatish bilan belgilanadi. Tovar muomalasi ikki xil turdagi jarayonni amalga oshiradi. Bu jarayonlarni quyidagicha tavsiflash mumkin: birinchidan, bu jarayonda ishlab chiqarishning ayrim texnik-texnologik www.sies.uz Page 142 of 356 143 funksiyalari davom etadi (tovarlarni ishlab chiqarish assortimentini savdo assortimentiga aylantirish, ularni qadoqlash, iste’mol qiymatini saqlash, transport operatsiyalari va h.k.); ikkinchidan, qiymat shaklini o‘zgartirish «T-P» operatsiyalarini amalga oshirish; uchinchidan, oldi-sotdi jarayonida aholiga ushbu jarayon bilan bog‘liq bo‘lgan xizmatlar ko‘rsatish. Savdo xodimlarining mehnatining tabiati murakkab jarayon bo‘lib, o‘ziga xos bilim, ko‘nikmalarni (o‘qituvchi, vrachlarga o‘xshagan) iste’dod va qobiliyatini talab qiladi. Ayniqsa, utkir raqobat sharoitida biz keltirgan xususiyatlar juda yuqori ahamiyat topadi. 6.4.2. Savdoda mehnat resurslarini shakllanishi va ko‘rsatkichlari Mehnat jarayoni tabiatga ishchi kuchi, mehnat predmetlari va mehnat qurollari (ikkalasi mehnat vositalarini tashkil qiladi) bilan birgalikda ta’sir qilishi tufayli sodir bo‘ladi. Ishchi kuchi bu jarayonda asosiy rol egallaydi. Ishchi kuchi insonning mehnat qilish qobiliyati bilan belgilanadi. Ishchi kuchi deganda bizlar insonni jismoniy, aqliy, ma’naviy va ruhiy qobiliyatlari va ularni zaruriyat tug‘ilishi bilan ishlatib qandaydir moddiy, ma’naviy va madaniy iste’mol qiymatlar yaratishga tushunamiz. Ishchi kuchini takror ishlab chiqarish jarayoni uchta fazadan iborat bo‘lib unga: - shakllanish fazasi; - taqsimot fazasi; - iste’mol fazalari kiradi. Jahon standartlariga binoan ishchi kuchining asosiy qismini yollanma xodimlar tashkil qiladi. Ularga shartnoma (kantrakt) asosida ishlayotgan barcha xodimlar www.sies.uz Page 143 of 356 144 kiradi. Statistikada ishchi kuchi ro‘yxatdagi xodimlar sifatida hisobga olinadi. Ro‘yxatdagi xodimlarga barcha doimiy, vaqtincha va shartnoma asosida ishga qabul qilinganlar kiradi. Vaqtincha ishga qabul qilinganlar tarkibiga bir kun va undan ko‘proq kunlarga ishga qabul qilinganlar kiradi. Bunga haqiqatda ishlayotgan va vaqtincha ishga chiqmagan, lekin ishda formal holda hisoblanadiganlar kiritiladi. Nazariyada va amaliyotda mehnat resurslari va mehnat salohiyati degan ko‘rsatkichlar ishlatiladi. VIII-Xalqaro statistiklar (1954 yil) konferensiyasida mehnat resurslariga «Xususan mehnat resurslari» va «harbiy xizmatchilar» kirishi ta’kidlangan. «Xususan mehnat resurslari» ishlovchilar va ishsizlar kategoriyalariga ajratilgan. BMT statistika komissiyasi 1966 yilgi 14 sessiyasida «Iqtisodiy faol aholi» tushunchasini joriy qilgan. Ularga moddiy ne’matlar ishlab chiqarishida va xizmat qilishda qatnasha oladigan shaxslar majmuasi kiradi deb aytilgan. Mehnat resurslari deganda mehnatga qobiliyatli yoshdagi (ayollar 16-55, erkaklar 16-60 yoshda) ishchilar soni tushuniladi. Bu chegara qonun orqali belgilangan. Mehnat resurslari chegaralangan, lekin hayotda nogironlar, nafaqaxo‘rlar, yosh bolalar mehnat qobiliyatidan (ish kuchidan) foydalaniladi. Mehnat resurslariga bularni qo‘shsak mehnat salohiyatini tashkil qiladi. Masalan: viloyatda aholining soni 2,0 mln. kishi, shundan 60%, ya’ni 1,2 mln. – mehnatga qobiliyatli yoshdagi ayollar va erkaklar. Shulardan 0,3 mln. ishsiz. Ishlayotgan ishchilar soni 1,4 mln. kishi. Ish bilan band bo‘lgan nogironlar, nafaqaxo‘rlar va yosh bolalar (16 yoshgacha) 1,4+0,3-1,2=0,5 mln. (ishchilar soni 1,2-0,3+0,5=1,4). Mehnat resurslari – 1,2 mln. kishi. Ishchilar soni – 1,4 mln. kishi. Mehnat salohiyati – 1,4 +0,5=1,9 mln. kishi. www.sies.uz Page 144 of 356 145 Korxona miqiyosida ishchi xodimlar soni mehnat salohiyatiga teng bo‘ladi. Xodimlar (ishchilar) soni korxonalarda o‘rganishda va statistik hisobotda ikki xil turda bo‘ladi. 1. Ro‘yxatdagilar. 2. Ishga kelganlar. Ro‘yxatdagi xodimlar soni barcha ro‘yxatdan o‘tgan har xil sabablar bilan ishga (doimiy, mavsumiy, vaqtinchalik) ishchilar soni kiradi. Ularga (xizmat safarida, mehnat ta’tili, dekret ta’tili, kasallar, ishga har xil boshqa sabablar bilan o‘qish, deputatlik va h.k.) kelmaganlar kiradi. Ro‘yxatdagi xodimlarga quyidagilar kirmaydi: • bir marotaba yoki alohida ishlarni bajarishga taklif qilinganlar (vrachlar konsultatsiya uchun, ekspertiza uchun, inventarlarni ta’mirlash, oqlash, kraskalash kabilar); • shartnoma asosida (huquqiy-fuqarolik shartnomalari), agar ular boshqa tashkilotda ro‘yxatda tursa; • o‘rindoshlik asosida ishga qabul qilinganlar hamda boshqa xodimlar va ish haqi statistikasi to‘g‘risidagi nizomda ko‘rsatilganlar. Statistik hisobotda xodimlarning o‘rtacha ro‘yxatdagi soni ko‘rsatkichi ishlatiladi. (1 oy, kvartal, 6 oy, 9 oy va 1 yil). Bunda ishga kelganlar va kelmaganlar ham hisobga olinadi. Masalan: oylik uchun har kuni ro‘yxatdagi ishchilar soni (bayram, dam olish kunlari ham hisobga olingan holda) har kunligini jamlab oyning taqvim (kalendar) soniga bo‘lish bilan aniqlanadi (ishchi-kun:kallendar kuniga). 3 oyga bo‘lsa har bir oyning o‘rtacha ko‘rsatkichini jamlab 3 ga bo‘lamiz va hokazo. Agarda ishchilar soni har oy boshiga berilgan bo‘lsa o‘rtacha xronologik usul bilan aniqlanadi. O‘rtacha ro‘yxatdagi xodimlar sonini aniqlashda dam olish yoki bayram kunlaridagi ishga kelganlar soni bir kun oldin ishga kelganlar soniga teng deb hisobga www.sies.uz Page 145 of 356 146 olinadi. Masalan, juma kuni 301 kishi ishlagan bo‘lsa, dam olish kunlari, ya’ni shanba va yakshanba kunlariga 301 xodim ishga chiqqan deb hisoblanadi. Masalan: 2006 yilning yanvar oyiga quyidagi ma’lumotlar bor: Yüklə 1,38 Mb. Dostları ilə paylaş:
|