269
16.3. Tijorat banklari faoliyatini litsenziyalash. Tijorat
banklarining tashqiliy tuzilishi.
Markaziy bank tijorat banklari faoliyatini nazorat kklish
funktsiyasini amalga oshirishda quyidagi vazifalarni bajaradi:
-
bank faoliyatini olib borishga litsenziyalar berish
-
banklar xisobotlarini tekshirish ,joylarda tekshirishlar utkazish,
-
bank operatsiyalarini bajarishda normalarga rioya qilishni
nazorat qilish
.
Bank faoliyatini olib borishga litsenziya ( ruxsat) berish orkali
markaziy bank tashkil qilinayotgan kredit institutining bank faoliyatini
olib borish imkoniyatlarini aniklaydi.
Markaziy bank tijorat banklari amalga oshiradigan operatsiyalarni
tekshirish, ichki audit xolatiga baxo berish xuquqiga ega. Bunda
avvolom bor tijorat banklarining aktivlari: kreditlar va kimmatbaxo
qog’ozlar holati, banklarning likvidliligi va barqarorligi tekshiriladi.
Tekshirish utkazishdan asosiy maksad:
-bankning moliyaviy xolatiga obektiv
baxo
berish,
-bankni boshkarish sifatiga va uning raxbari faoliyatiga baxo
berish,
-bankning
moliyaviy
axvolini
va
uning
bagkaradigan
operatsiyalarining samaradorligini ta`minlash bo`yicha choralar ishlab
chikish,
-bank faoliyatining mavjud konunlar va normativ xujjatlarga
muvofik olib borilishini ta`minlash va boshkalardan iborat. Markaziy
bank yana tijorat banklarining olib boradigan operatsiyalarining norma
bo`yicha bajarilishini nazorat qilib boradi
Tijorat banklarining yuridik shaxs sifatida faoliyati omonatchilar,
kreditorlar, umuman, davlat va jamiyat manfaatlariga jiddiy daxldor
bo`lganligi tufayli uning tashkil topishi o`zoq davom etadigan jarayon
hisoblanadi. SHu vaqt ichida bo`lg’usi ta`sischilar o`rtasida o`zaro
munosabatlar o`rnatiladi, bank ustav kapitali uchun zarur bo`lgan
mablag’lar tayyorlanadi, rahbar shaxslar zarur hujjatlar tayyorlaydi,
tegishli tekshiruvdan o`tkaziladi va hokazolar.
Tijorat banklarini tashkil etish va tugatishning huquqiy asoslari
“Banklar va bank faoliyati to`g’risida”gi Qonunda ifodalangan. SHu
qonunning 2-bobi “Banklarni tashkil etish va ular faoliyatini tugatish
tartibi” deb nomlanib o`z ichiga 13 modda(7-19 moddalar)ni oladi .
270
Banklar respublika hududida o`z faoliyatlarini Markaziy bank
tomonidan beriladigan litsenziya asosida amalga oshiradilar.
Banklarga litsenziya berish O`zbekiston Respublikasining
“Banklar va bank faoliyati to`g’risida”, “O`zbekiston Respublikasi
Markaziy banki to`g’risida”, “Aktsionerlik jamiyatlari va aktsiyadorlar
huquqini himoya qilish to`g’risida”gi Qonunlar va boshqa qonunlari
hamda bankka me`yoriy hujjatlarda belgilangan talablar asosida
amalga oshiriladi.
Tijorat banklarini tashkil qilish 11 fevral 1999 yilda qabul
qilingan “Banklarni ro`yxatga olish va ularga litsenziya berish tartibi
to`g’risida”gi 630-sonli Nizom asosida olib boriladi.
Ushbu nizomda O`zbekiston Respublikasi hududida banklarni
ro`yxatga olish va ularga litsenziya berish tartibi hamda shartlari
belgilab qo`yilgan bo`lib, tijorat banklari ochiq yoki yopiq turdagi
aktsionerlik jamiyatlari shaklida tashkil etilishi mumkin.
Bank operatsiyalarini litsenziyalashga bo`lgan zarurat bankni
mamlakat iqtisodiy to`lov qobiliyatiga ta`sir etishi bilan bog’liq. Bank
operatsiyalarini o`tkazuvni amalga oshirishi va ro`yxatga olinishi
lozim. Tijorat bankini tashkil etilishida unga litsenziya berilgandan
keyin u litsenziya asosida bank operatsiyalarini o`tkazish huquqiga
ega bo`ladi. Agar, bank O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki
tomonidan belgilangan bank operatsiyalarini litsenziya olish uchun
ro`yxatdan o`tmay faoliyat ko`rsatsa, bu operatsiyalar qonunga xilof
deb topiladi va javobgarlikka tortiladi.
Tijorat banki O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankida davlat
ro`yxatidan o`tgandagina tashkil etilgan deb hisoblanadi va yuridik
shaxs statusini oladi.
YUridik va jismoniy shaxslar tijorat bankini ta`sis etuvchilari
hisoblanadi va ular bank hamda uning ustav kapitalini shakllantirishda
ishtirok etadilar. O`zbekiston Respublikasi “Banklar va bank faoliyati
to`g’risida”gi Qonunga asosan bank ustav kapitalini shakllantirishga
davlat hokimiyat organlari, jamoa birlashmalari, jamoa fondlar
mablag’lari, shuningdek kreditga olingan mablag’lar va garovga
olingan mablag’lardan foydalanish man etiladi.
Bank
ta`sischilari
o`z
zimmasiga
tegishli
hujjatlarni
rasmiylashtirish, ustav kapitalini shakllantirish, material-texnik bazani
yaratish,
mijozlar
ko`lamini
aniqlash,
o`tkaziladigan
bank
271
operatsiyalar turini aniqlash va boshqa qator masalalarni hal etishlari
lozim.
Ta`sischilar ta`sis shartnomasi yoki aktsioner jamiyatni to`zish
shartnomasini rasmiylashtiradilar. Bu shartnomada bank boshqaruv
shakli, ustav kapitalining taxminiy miqdori va ta`sischilarning ustav
kapitalidagi hissalar ulushi aniqlanadi. SHartnomada tomonlar
majburiyati, huquqlari va boshqalar aks ettiriladi.
Bankni O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan
ro`yxatga olish va litsenziyalash tegishli talablar amalga oshirilgandan
keyin bir oy muddat ichida hal etiladi.
Banklarni mulkchilikning har qanday shakli asosida aktsiyadorlik
jamiyati tarzida tashkil etish mumkin. Har qanday yuridik va jismoniy
shaxslar bank muassislari sifatida ishtirok eta oladilar. Har bir
aktsiyadorning ustav kapitalidagi ulushi “Banklarni ro`yxatga olish va
ularga litsenziya berish tartibi to`g’risida”gi Nizomda ko`rsatilishicha
2000 yilning 1 yanvaridan boshlab ustav kapitali umumiy miqdorining
20 %, 2001 yilning 1 yanvaridan boshlab 13% , 2002 yilning 1
yanvaridan boshlab 7% dan oshmasligi belgilangan. SHuningdek
banklarning boshqa banklar ustav kapitalida ishtirokiga ruxsat
etilmaydi (ammo sho``ba banklar tashkil etish bundan mustasno).
Banklarning aktsiyalarini olish qonun hujjatlarida alohida
ko`rsatiladi. Bank muassislarining muhim xususiyatlaridan biri
shundan iboratki, bank aktsiyadorlari tarkibidan u ro`yxatga olingan
kundan boshlab bir yil mobaynida chiqib ketish huquqiga ega emaslar.
Har qanday yuridik shaxs singari banklar ustaviga ega bo`lishlari
va o`z ustavlari asosida faoliyat ko`rsatishlari kerak. Bank ustavida
quyidagi moddalar o`z aksini topgan bo`lishi kerak:
-bankning (to`la va qisqartirilgan) nomi va joylashgan (pochta)
manzili;
-bank ko`rsatadigan operatsiyalari ro`yxati;
-ustav kapitalining miqdori, muassislar ro`yxati va ularning ustav
kapitalidagi ulushlarining taqsimlanishi;
-bankning boshqaruv organlari, ularni tashkil etish tartibi,
ularning vakolatlari hamda vazifalari haqidagi ma`lumotlar;
-bank auditi tartibi, shuningdek, buxgalteriya hisobi xalqaro
standartlariga
muvofiq
belgilangan
hisobotlar
va
auditorlik
dasturlarining maqsadlari ko`rsatmalari.
272
Bo`lardan tashqari bank ustavida boshqa qonun xujjatlarida
nazarda tutilgan ma`lumotlar ham bo`lishi kerak.
Qonunda
ko`rsatilishicha,
kreditga
va
garovga
olingan
mablag’lardan va soliqqa jalb etilgan mablag’lardan bankning ustav
kapitalini shakllantirish mumkin emas. Ammo alohida olingan
xollarda, qonunlarda ko`rsatilgan bo`lsa, byudjet mablag’laridan
foydalanishga ruxsat berish mumkin.
Markaziy bank tomonidan bank operatsiyalarini amalga oshirish
uchun berilgan litsenziyani bekor qilish uchun mavjud litsenziyani
shunday holatga keltirish ancha murakkab huquqiy tadbir bo`lib,
tijorat banklari faoliyatining to`xtashi va tugatishida muhim asosdir.
Bank faoliyatini to`xtatish va banklarni tugatish “Banklar va
bank faoliyati to`g’risida”gi Qonunda hamda Markaziy bankning 240-
sonli “Banklarni tugatish tartibi to`g’risida”gi Nizomda ko`rsatib
o`tilgan. Jumladan bank quyidagi hollarda o`z faoliyatini to`xtatadi:
aktsiyadorlar yig’ilishining qaroriga ko`ra, Markaziy bank litsenziyani
qaytarib olganda, bankrot deb e`lon qilinganda o`z faoliyatini
to`xtatgan bank Markaziy bank tomonidan banklarni Davlat ro`yxatiga
olish daftaridan chiqariladi. Uni faoliyati to`xtatilganligi matbuotda
e`lon qilinadi. Faoliyatni to`xtatish va uni tugatish tartibi nizomda
belgilab berilgan.
Qonunda
ko`rsatilishicha,
kreditga
va
garovga
olingan
mablag’lardan va soliqqa jalb etilgan mablag’lardan bankning ustav
kapitalini shakllantirish mumkin emas. Ammo alohida olingan
xollarda, qonunlarda ko`rsatilgan bo`lsa, byudjet mablag’laridan
foydalanishga ruxsat berish mumkin.
Bank tashkil etilganiga qadar, ya`ni u davlat ro`yxatidan
o`tkazilgunicha uning nomidan amalga oshirilgan bank operatsiyalari
haqiqiy hisoblanmaydi.
Bank ro`yxatidan o`tkazilganidan keyin o`n kunlik muddat ichida
soliq tortishni tashkil etish uchun moliya-soliq organiga zarur
hujjatlarni taqdim qilish zarur.
Bank ustaviga qo`shimcha va o`zgartishlar kiritish uchun bank
aktsiyadorlar yig’ilishi yoki muassislarning qaroriga muvofiq
belgilangan tartibda O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankiga
murojaat qilinadi va quyidagi xujjatlar:
- ustavga o`zgarishlar kiritish haqida bank kengashi raisi
imzolagan iltimosnoma;
273
- bank aktsiyadorlarining ustaviga o`zgarish va qo`shimcha
kiritish haqidagi majlisi bayoni (3- nusxada);
- bank kengashi raisi imzolagan ustaviga kiritilgan o`zgarish va
qo`shimchalar ro`yxati (3 nusxada) taqdim etiladi.
Dostları ilə paylaş: |