Transport vositalari detallarining ishlash qobiliyatini tiklash I. B. As q arov

Oksidlanib yeyilish
ishqalanuvchi sirtlarning yemirilishi va 
materialning kislorod yoki oksidlovchining atrof-muhit bilan reaksiyaga 
kirishishi bilan xarakterlanadi. Bunda ayni vaqtda ikki jarayon — ikkita 
sirt qatlamlarida metallning kam hajmda plastik deformatsiyalanishi va 
deformatsiyalangan qatlamlarga havo kislorodi kirib borish jarayoni 
kechadi. Oksidlanib yeyilishning birinchi bosqichida kislorodning kirib 
borishidan uzluksiz hosil bo‗ladigan pardadan mayda qattiq metall 
zarrachalari yemirilib chiqadi. Ikkinchi bosqich plastik deformatsiyalan-
maydigan mo‗rt oksidlarning paydo bo‗lishi va maydalanib tushishi 
bilan xarakterlanadi. 
Oksidlanib yeyilish sirpanib ishqalanish va dumalab ishqalanishda 
yuz berishi mumkin. Sirpanib ishqalanishda u asosiy, dumalab 
ishqalanishda esa boshqa turdagi ishqalanishlarga yo‗ldosh hisoblanadi. 
Yeyilishning bu turi nisbatan katta bo‗lmagan sirpanish tezliklarida 
hamda solishtirma nagruzkalar kamligida, shuningdek, tirsakli val 
bo‗yinlari, silindrlar, porshen xalqalari va boshqa detallarda ro‗y beradi. 
Elektr toki ta’sirida yeyilish
elektroerozion yeyilish deb ataladi.
 
U elektr toki o‗tganda sirtda razryadlar ta‘siri natijasida
 
sodir bo‗ladi.
 
Elektr generatorlarning kollektorlari, qo‗zg‗aluvchan
 
elektr kontaktlar 
va boshqa sirtlar ana shu turdagi yeyilishga duchor bo‗ladi. 
1.5. Bazis detallarning deformatsiyalanishi 
 
Avtomobil ko‗pgina yig‗ma uzel, agregat va qismlardan iborat
murakkab tizim bo‗lib, uning funksiyasi shu tashkil etuvchilarning 
ishlash darajasiga bog‗liqdir. Avtomobillarning yangiligida texnikaviy 

---

24 
holatini belgilovchi parametrlari ularnig turlari va konstruksiyalariga 
qarab texnik hujjatlarda keltiriladi va ular ekspluatatsiya jarayonida 
yuklanish hamda tashqi muhit ta‘sirida o‗zgarib boradi. Zamonaviy 
avtomobillar 15-20 ming qismlardan iborat bo‗lib, ishlash davomida 
ularning 7-9 ming xillarining birlamchi xususiyatlari o‗zgarib boradi, 
shu jumladan, 3-4 ming xillarining ishlash davrlari avtomobilning 
ishlash davridan kamroqdir. Shu sababli ularga texnik xizmat ko‗rsatish 
va ularni ta‘mirlash ehtiyoji avtomobil ishlay boshlagan paytdan 
boshlanadi. 
Avtomobilning ish jarayonida silindrlar bloki va uzatmalar qutisini 
karteri va boshqa detallarning deformatsiyalanishi kuzatiladi.
Qoldiq kuchlarning paydo bo‗lishi deformatsiya sodir bo‗lishiga 
sabab bo‗ladi. Qoldiq kuchlanishlar metall strukturasini bir jinsli 
bo‗lmasligi; ya‘ni quyma detal sovitilib harorat rejimining bir xil 
bo‗lmasligi; 
oqibatida 
cho‗yan 
qatlamlari 
chiziqli 
kengayish 
koeffitsiyentining turlicha bo‗lishi quyma qismlar o‗lchamlarining 
o‗zgarishiga olib keladi. 
Avtomobilni ishlatish jarayonida bazis(silindrlar bloki, uzatmalar 
kutusini karteri, orqa ko‗prik karteri va boshqa) detallarga ishlaganda 
undan uzatilgan kuchlardan hosil bo‗lgan tashqiy kuchlar ta‘sir 
ko‗rsatadi. 
Masalan:
 
dvigatel silindrlar blokining devoriga silindrlarda yona-
yotgan aralashma bosimining garizontal tashkil etuvchisi ta‘sir etadi. 
O‗zak podshipniklarining tayanchlari esa tirsakli valning aylanishidan 
sodir bo‗lgan kuchlar ta‘sirida bo‗ladi. Yonuvchi aralashma silindr 
ichidi yonganda sodir bo‗ladigan kuch shatun orqali tirsakli valga 
uzatiladi va podshipniklariga ta‘sir qiladi. Silindrlar blokining 
deformatsiyalanishi oqibatida o‗zak podshipniklar tayanchlarining bir 
o‗qda yotmasligi, uzatmalar qutisi vallarining parallelmasligi va 
qiyshiqligi ko‗payadi. Bunday hollardai detallar juda tez yeyiladi va 
sinib ketadi. 
Avtomobillarni kapital ta‘mir qilish jarayonida bazis detallar 
tutashuv yuzalarining bir-biriga nisbatan joylashuvidagi chetga chiqish-
larni yo‗qotish zarur. Silindrlar bloki o‗zak podshipniklari tayanchlari-
ning bir o‗qda yotmasligi shu tayanchlarni yo‗nib kengaytirish yo‗li 
bilan yo‗qotiladi. Uzatmalar qutisi vallari o‗qlarning paralelmasligini, 

---

25 
qisqarganligini dumalash podshipniklarining o‗rnatilish teshiklarini 
yo‗nib kengaytirish va keyin gilzalash yo‗li bilan yo‗qotish kerak. 
Shunday qilib, avtomobil ishlash jarayonida o‗zining ishlash 
imkoniyatini yo‗qotib boradi. Buning asosiy sabablaridan biri 
ishqalanish natijasida detallarning yeyilishidir. 
Buning oldini olish va avtomobilning ishlash imkoniyatini ko‗pga 
cho‗zish maqsadida mamlakatimizda rejali oldini olish texnikaviy 
xizmat ko‗rsatish va ta‘mir qilish tizimi joriy etilgan. Bu tizimga ko‗ra, 
ishlatilayotgan hamma avtomobillarga rejali ravishda, oldindan 
belgilangan davrlarda texnikaviy xizmat ko‗rsatish lozim. 
Avtomobilda vujudga kelgan nuqsonlarni yo‗qotish va avtomo-
bilning ishlash imkoniyatini to‗la tiklash uchun avtomobillar 
ta‘mirlanishi zarur. Avtomobillarni ta‘mirlash o‗zining tasnifi va 
yo‗nalishi bo‗yicha kapital ta‘mir (KT) va joriy ta‘mir (JT) kabi turlarga 
bo‗linadi. 
Kapital ta‘mirlash avtomobillar to‗liq ta‘mirlanadigan maxsus 
korxonlarda o‗tkaziladi. Kapital ta‘mirlash ishlash qobiliyatini 
yo‗qotgan avtomobil va uning agregatlarini keyingi qayta tiklash yoki 
safdan chiqqunga qadar buzilmasdan ishlashini ta‘minlash uchun xizmat 
qiladi. Avtomobillarni yoki uning agregatlarini kapital ta‘mirlashda 
bo‗laklarga ajratish, tiklash va detallarni almashtirib qayta yiqish, 
sozlash va sinash ishlari bajariladi. Avtomobil yoki agregat KTga, 
me‘yoriy yo‗lni bosib o‗tgan holda ish samaradorligi talab darajasidan 
pasayib ketganda, yoki uning bazis detallari ta‘mirtalab bo‗lib uni 
tuzatish uchun bo‗laklarga to‗liq ajratish lozim bo‗lgan taqdirda 
jo‗natiladi. 
JT avtomobil va uning agregatlarida ekspluatatsiya jarayonida 
paydo bo‗lgan buzilishlarni, nosozliklarni bartaraf etish bilan qayta 
tiklashgacha bo‗lgan me‘yoriy davrni yurishini ta‘minlash uchun 
avtomobil transporti korxonalarining o‗zida bajariladi.