R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

lan ish yo'li bilan, 2) lim fa tom irlari bo'ylab, 3) gem atogen y o l bilan.
Payvandlanish, ya'ni im plantatsiyahodisasi o’sm a tan a b osh liq lariga o'tgan 
m ah allarid a kuzatiladi. M asalan , y o g o n ichak raki qorin bo‘shlig‘iga o'tib (pene- 
tratsiya), qo rin p ard asig a p ayv an dlan ib qolishi m um kin. 0 ‘p k a raki plevra 
bo'shligiga o sib kirganida, rak h ujayralari plevraga payvandlanib olishi m um kin. 
Shu nisi d iq q atga sazovorki, o'sm a seroz p ardalariga payvan dlan ganida shu p ard a 
tagid agi organ va to'qim alarga invaziyalanib o'tmaydi.
M arkaziy n erv sistem asin in g m edu lloblastom a va ep en dim o m a singari 
o sm a la ri osib, m iya qo rin ch alariga o'tishi, orqa m iya suyuqligj bilan m iya p a r ­
d alariga, o rq a m iyaga yoki b osh m iyaning b osh q a joylariga oqib borish i m u m ­
kin. Shu bilan birga, kuzatuvlardan m a’lum ki, o'sm alar hech qachon o'zi paydo 
bo'lgan jo yd an p astg a m etastaz berm aydi. M asalan, buyrak jo m i raki qovuqqa,

---

m e’d a raki e sa ichakka m etastaz berm aydi. M etastazlan ishn in g lim fogen yo'li rak 
uchun ko'proq xarakterlidir. Biroq, lim fa sistem asi b ilan q o n siste m asi o'rtasid a 
bir talay o‘zaro b o g ‘Ianishlar bo‘lganligi uchun rak n in g h am m a xillari ham ge- 
m atogen, ham lim fogen yo‘l bilan m etastazlar berishi m u m kin.
Limfogen yo'l bilan m etastazlan ishda a w a lig a regio n ar lim fa tugunlari 
o'sm a jarayon iga qo‘shiladi. C hun on chi, bron xogen rak d a dastlabki m etastazlar 
peribronxial lim fa tugun ida, keyin esa traxeobronxial tu g u n d a paydo bo'ladi. 
Sut bezi rakida a w a l qo'ltiq o sti lim fa tugun larida p ayd o bo'ladi. Ba’zi hollarda 
lim fa tom irlarini chetlab o‘tib, to g ridan-to'g ri keyingi lim fa tu g u n iga tushadi 
(sakrovchi m etastaz). 0 ‘sm a h u jayralari lim fa to m irlarig a b o sq ich m a-b o sq ich
o‘tadi: 1) a w a l lim fa tom irin in g bazal m em bran asiga yopishib q o lad i, 2) so n gra 
proteolitik ferm entlar ishlab ch iqaradi, 3) shu ferm en tlar bazal m em branani 
yem irishidan keyin lim fa yo‘Iiga xu d d i am yoba sin gari o‘tib oladi.
O 'sm alarga operatsiya yo‘H bilan davo qilishda lim fa tugun lari kattalashib 
ketgan bo'lsa, u larn i olib tashlash rasm bo'lgan. B iroq , lim fa tu gu n in in g katta- 
lashgani ham isha ham u n d a o'sm a m etastazi borligidan d arak beraverm asligin i 
esda tutish kerak.
L im fa tugun in in g kattalash gani o'sm adagi n ekrotik jaray o n larga jav o b an ro‘y 
bergan reaktiv o'zgarishlarga v a o'sm a antigenlariga b o g 1 liq bo'lishi m um kin. 
B u n d a follikulalar giperplaziyaga uchrab, p arakorteks gipertrofiyalan ishi, reti- 
kulyar hujayralar giperplaziyalanishi, sin uslardagi m onotsitar-m ak rofagal hu- 
jayralar proliferatsiyalanishi m um kin.
O'sm alarning gem atogen yo'l bilan m etastaz berish i sark o m a uchun 
xarakterlidir, lekin rak h am q o n tom irlari bo'ylab tarq ala oladi. G em atogen
m etastazlarn in g paydo b o lish i ko‘p bosqichli m u rakk ab jarayon bo'lib, o sm a
hujayralari qo n d a aylanib yurgani bilan, ham isha h am yuzaga chiqaverm aydi.
Q on o'zani bo'ylab m etastazlan ish jarayonini sxem a tarzid a quyidagicha 
ta sa w u r etish m u m kin {107-rasm ).
Birinchi bosqichda ven a tom irin in g devorida o'sm a o'sib (arteriya tom iri 
o'sm alarga birm uncha chidam lidir, chunki antiproteazalar ishlab ch iqaradi), 
o'sm a em boli hosil qiladi (108-rasm ). Lekin o'sm a h ujayralari aloh ida bo'lib, 
erkin aylanib yuradi. O 'sm alarning m a’lum b ir turlari vena tom irlari yo'lida 
tez o'sishga m oyil bo'ladi. M asalan , buyrak raki hujayralari ven alarda tez osib, 
ba’zida pastki kovak venagach a yetib boradigan uzu n -u zun u stun ch alar h o ­
sil qilishi m u m kin, b u lar goh o ilonsim on uzun p ish iq tizim cha ko'rinishida 
yurakning o‘n g bo'lim iga ham kirib boradi. O 'sm a h ujayralari trom botsitlarga 
yopishib, fibrin to ri bilan o'ralib olishi, o sm a em boli hosil bo'lishi (108-rasm ) 
m um kin. S o n gra o'sm a hujayralari aloh ida bo'lib, erkin aylanib yuradi.