Abulqosimov m. H., Umarov a. T., Qulmatov a. A. Institusional iqtisodiyot

Tashqi ta‟sirlar (eksternaliylar)
– narxda o‗z aksini topmagan qo‗shimcha 
xarajatlar yoki foydalar. Ijobiy tashqi ta‘sirlar bir iqtisodiy sub‘yektlar faoliyati 
boshqa sub‘yektlar uchun qo‗shimcha foydalarning paydo bo‗lishiga olib kelgan 
hollarda yuzaga keladi, bunda u ishlab chiqarilayotgan ne‘matning narxlarida o‗z 
aksini topmaydi. Salbiy tashqi ta‘sirlar bir iqtisodiy sub‘yektlar faoliyati boshqa 
sub‘yektlar uchun qo‗shimcha xarajatlarni keltirib chiqargan hollarda yuzaga 
keladi. 
Transaksiya
– shartnoma shakliga ega bo‗lgan bitim. 
Transaksiya xarajatlari
– bu ishlab chiqarish jarayoni bilan bag‗liq 
bo‗lmagan xarajatlar, xususan axborotni yig‗ish va qayta ishlash xarajatlari, 

---

517 
munozaralarni o‗tkazish va qarorlar qabul qilish xarajatlari, shartnomalarning 
bajarilishini nazorat qilish va huquqiy himoyalash xarajatlari. 
Transaksiya xarajatlari
– bu mulkchilik huquqlarini almashish va 
himoyalash bilan bog‗liq barcha xarajatlar. 
Transformatsiya xarajatlari
– iqtisodiy tizimdagi eski institutlarni 
tugatish, yangi institutlarni shakllantirish (yoki import qilish) va moslashtirish 
bilan bog‗liq xarajatlar. 
Uy xo„jaligi
– bu inson kapitalini ishlab chiqarishning umumiy vazifalari, 
yashash, budjet va oila-qarindoshchilik aloqalari bilan birlashgan kishilar 
guruhidir. 
Firma ichki tuzilishining variantlari
Aralash tuzilma,
agar bo‗linmalardan biri huddi unitar korxonadagi kabi 
firma rahbariyati tomonidan to‗liq nazorat qilinsa, ikkinchi bo‗linma xoldingdagi 
kabi firma rahbariyatiga moliyaviy jihatdan qaram bo‗lsa, uchinchi bo‗linma esa 
operatsion mustaqillikka ega bo‗lib, multidivizional tuzilmadagi kabi o‗z xarajatini 
qoplash tamoyili asosida faoliyat ko‗rsatgan taqdirda, yuzaga keladi. 
Multidivizional tuzilma
– mahsulotning xili, savdo markasiga qarab yoki 
jug‗rofiy belgi bo‗yicha o‗z xarajatini qoplash va o‗zini o‗zi moliyalash tamoyili 
asosida faoliyat ko‗rsatuvchi yarim muxtor ishlab chiqarish bo‗linmalarini tashkil 
etishni nazarda tutadi. 
Xolding tuzilmasi
– qarorlar qabul qilish va «agentlar» harakatlari ustidan 
nazorat qilish jarayonini imkon qadar markazlashgan tizimdan chiqarishni o‗zida 
namoyon etadi. 
Unitar tuzilma –
hukmronlik munosabatlarining maksimal darajada 
markazlashuvini nazarda tutadi.