A21 Avezbayev S

" > h > ' i 
' -'•>'• ' ' i j , M . 
> v l S U v l J I i L u L
 s
 i! Mgrt b o i„, 
' i i iih taNindaii bitnovtla h / > >., i 
UOL ianu ki ' !cl. i i t i j \ 
> iiuiim o iia .n^ h>'<)b ticV 
. shiaiub MOU i *< i, iit > u <^>!.' .> 
1
 c J I T
1
 '{ I H L '  S U U K S a i c U i l i . . ' < 
U ( i i i i i ' u q i I k ' 
I
1
' > ' ! • t ' . , ! ) ' < 
. r i i l . ' . a u | . , , . " iiitl nisi' sh n o f i g a 
.. u! > i Ju olrung 
i. >' ii tc k a h >
 \\l 
i <• > uq h '\v* oqimi 
i, i , CK • ' J e ' , i m g 
" I • l
> , A 1 H . I * c ' >
v ' » -
a b o ! ^ i is. 
" ' Si v 1 , ' V 1 il 

---

Suv oqmaydigan pasfnklai, cuuqurliklar va yiqiar suvlar 
t planih qolishbiri 'fu yi:
:
<
va
sovuq urisHar sababli, umuman 
bo uehun yarcqsiz b laei. 
Kaita suv kcng klari harorauting smkalik zgarishianni 
pasaytiiish, iqlimni yam uuish. havoning sbiy riamligini oshi-
rish, bo larni sovuq umhidau saqlashi sababli, ularni joylashtirish 
uchun yaxshi joy lundagi sovuq haroratlar va sovuq urishlai 
minlaqasiJan yuqoridagi, daryolar vodiylarining kcng issiq teras-
saiari hisoblanadi. 
Qiyaiik tomoni;:;s juda katta ahamiyatga ega. Quyoshli kunlar 
soisi kam va ncniik miqdori k p, issiqiik yetishrnaydigan 
miiuaqalarda jauu y va janubiy- arbiy, yoru iik va issiqlik 
k proq y nalishluriciagi qiyaiiklar yaxshi hisoblanadi. 
Janbiy va keskin kontinental iqlimli mintaqalarda shimoliy va 
shimoiiy- arbiy qividiklar k proq yaroqli hisoblanadi. Daraxtlar 
uiarda quyosh kuydirishidan qiynahshmaydi, tuproqda- nainlik 
yuxshi saqianadi, ash dnvri kechroq keladi, bu b l usi hosiini 
muinkin b lgaa sovuq urushlaridan saqlayoi. 
Sharqiy qiyahk r vhiqayotgan quyosn nurlaririi tunda sovigan 
tupro iga birinohi h lih qabu! qiladi, hu havoiatning keskin 
zgarishiga sabab b hcii Shu sababh, hamda quruq va sovuq 
shamollar ta'siriga kcTproq uchrashi natijasida sharqiy qiyaliklar 
bo va uzumzonar uclmn yaroqsiz b ladi. 
Uzumzorlar uchnn janubiy va janubiy- arbiy y nalishdagi 
qiyaliklar eng yaxsbi his oianadi. Mavjud tavsiyalar b yicha 
bo lami joylashtirkh uehun k proq yaroqli nishabligi 3—6°. 
u/urn/or!ui uciiun !:T" gaeha b igan qiyaiikiar htsohianadi. 
Nishabligi 8—10" ka.ua qiyaliklar uzumzorlas uchun va iO—12° 
qiyalikkr bo lar uchun eroziyaga qarshi tadbirlarni'q llab ter-
rasaianadi. 
Tuproqiar qatlamlan unumdortikka va simlikiar ildiz tizinv-
larining asosiy massrsi iarqaigan chuqurligida yaxshi hav.» 
tkazisb qobiliyritiga rga b lishi kerak: olma, nok, u/um 
uchun — 3 m va undan chuqurroq; olx ri va olcha uchuri 2 sn; 
rezavor butalari (krijovriik, qora siriorodina) uchun —• 1,5 m 
gacha; malina, qidupnay uchun —• 1 m gacha. Shii sabab b yicha 
daraxtlar uchun sizot s».'.vlari ycr yuzasu.i yaqm. botqoqlashgan va 
tloqli botqoq mproqku yaroqsiz hkobkmacli. 
Mexanik larkihi ham. uiproqSarning havo, suv va issiqlik ro-
jimiga ta'sir etadi. Shimoiiy, nisbatan sovuq va k proq nam-
319 

---

lanadigan iqlimli mintaqalarda bo Iarni joyiashtirish uchun yengil 
mexanik tarkibdagi (engi! qumloqli, qumloqli) tuproqlar k proq 
t ri keiadi; issiqroq markaziy polosalarda qumloqli va o ir 
qumloqli tuproqlar yaxshi hisoblanadi; juda issiq janubiy 
mintaqalarda o ir qumloqli va loyli tuproqlar yaxshi hisoblanadi. 
Uzumzorlar uchun sha alli va qumli tuproq qatlamlari qulay. 
Meva, rezavor ekinlari va uzumzorlar uchun tez eriydigan tuzlar 
bilan (sh rlar, sh rhoklar) sh rlangan tuproqiar t ri kelmay-
di. Olma bo lari uchun kuchli karbonatlashgan tuproqlar ham 
kam yaroqli hisoblanadi. 
Haydalma yerlar maydoni kamayishining oldini olish uchun 
daraxtzorlarga, odatda, qiyaliklar va boshqa dehqonchilikda kam 
foydalaniladigan, bo dorchilik va uzumchihk uchun yaroqh yer-
lar ajratiladi. Bunda nishabligi yuqori qiyaliklar terassalanadi. 
Ishlab chiqarishni yaxshi tashkil etish, tiansport xarajatlarini 
kamaytirish, landshaftlarni bezash uehun bo lar, rezavorlar va 
uzumzorlarni asosiy x jalik markazlari yonida, yirik yer mas-
sivlarida joylashtiriladi. Mevah bo Iar su orishni talab etgani 
uchun ular suv manbalari yaqinida joyiashtiriladi. 
Yangidan loyihalanayotgan bog"lar, uzumzoriar va rezavorlar 
mavjud bo lar yonida joylashtiriladi (.'ibatta, buning uchun 
atrofdagi yerlar t ri kelsa). Bo lami bir joyda t plab yirik-
lashtirish ishlarni tashki! etish va uiarni boshqarish, ishlab chiqa-
rishni yiriklashtirish ustunliklaridan foydalanish uchun qulay. 
Mevali, rezavor va uzum ekinlarini qishloqlardan uzoqroq joy-
lashtirishda bu daraxtlar massivlari biian qulay y l aloqasini 
ta'minlash kerak. 
Pichanzorlar uchun birinchi navbatda suv bosadigan tloqlar, 
qiyaliklarning pastki I\3 qismidagi deiyuviai ch kindilardan ibo-
rat yassiliklardagi namlangan va zax tloqlar, pasllik va liman 
tloqlari, jarlik-mayda vodiy va vodiy tloqlari, pastqam botqoq-
liklar (ularning zaxi qochirilib quritiiganidan keyin) ajratiladi. 
Mexanizmlar bilan pichan rishni tashkil etish uchun pichan-
zorlarga ajratilgan uchastkalar texnika tishi uchun yaroqli, iloji 
boricha lchamlari (maydoni) katta, shakii t ri butalardan, 
mayda daraxtlardan, t nkalardan va d ngliklardan toza b lishi 
kerak. 
Pichanzorlar tarkibiga haydalma yeriar uchastkalariga suqilib 
kirgan, mollarni boqish uchun noqulay b Sgan yaylovlar hamda 
kuchli eroziyaga uchragan qiyaliklar (ularda tuproqlar buzilishi 
320 

---

sababii mollarini boqish mumkin emas va tloqlashtirish talab 
etiladi) ham tkaziladi. 
Tuproqning suv eroziyasi rivojlangan joylarda suv oqib keladi 
gan yassi chuqurliklar tloqlashtirilishi kerak ( tloqlashtirish 
kengiig! 20—40 m), kuchli texnogen va radioaktiv ifloslangan joy-
larda — eng k p ifloslangan, qishloq x jaligida foydalanishdan 
chiqariiadigan va konservatsiyalash uchun m ljallangan 
uchastkalar, barcha mintaqalarda — sirnliklari qattiq soya 
tasiriga uchragan uchastkalar tloqlashtirilishi kerak. 
Ycr turlarini tashkil etishda yana kengligi 10 metrdan 50 metr-
gaclia b lgan biologik (ekologik) koridor, ya'ni tloqlashtirilgan 
polosaiar, yashil devorlar, himoya rmon daraxtlari yoki ihota 
polosalari k rinishidagi, rmon massivlarini, butazorlar va 
botqoqiiklarni zaro bo lovchi, yovvoyi qushlar uyalar quradigan 
joy, yashaydigan yovvoyi hayvonlar, qushlar va qurt-chumoHlar 
uchnn boshpana b ladigan, ochiq va himoyalangan kengliklarga 
tishni (koridor) ia'minlovchi hududni tashkil etishning chiziqli 
elementlari yaratiladi. 
Madaniy yaylovlarga daryo b ylarining markaziy va terassa 
oldi qismlari k proq yaroqli b ladi. Normal namlangan quruq-
liklar, yassi qiyaliklardan, asosan, shimoliy, shimoliy- arbiy va 
arbiy y nalishkirdagilaridan ham foydalanish mumkin. Bu 
maqsadda foydalanishga botqoqliklar, kuchli eroziyaga uchragan 
qiyaliklar. sh rlangan va qum yerlar t ri kelmaydi. Su orishda 
mexanik tarkibi b yicha yengil va rta, su orilmaydigan 
yayiovlar uchun esa rta va o ir tuproqlar yaxshi hisoblanadi. 
Sizol suvlar yer sathiga 0,8—1 m yaqin b lmasligi kerak. 
Yaylovlarni joylashtirishda zooveterinariya talablari ham 
hisobga olinadi. Masalan, molni boqish uchun qurtli va yuqumli 
kasalliklar manbaalari b lgan, botqoqlashgan uchastkalar yerlari-
dan foydalanish mumkin emas. Q ylar uchun namlangan va 
botqoqlashgan yaylovlar t ri kelmaydi; ularga qurtiq, ch l 
simliklari bilan qoplangan, kovil (uning urti i q ylarda 
kasailik keltirib chiqaradi va ularning junlarini ifloslaydi) bilan qo-
planganlaridan tashqari yaylovlar juda ham t ri keladi. 
Mollarni haydash masofasini, mollar haydaladigan y llar 
maydonini va yaylovlarni rash xarajatlarini qisqartirish uchun 
yaylovlar fermalar, yozgi lagerlar, yem-xashak almashlab ekishlari, 
su orish joylari yoniga joylashtiriladi. Yaylov uchun katta mas-
sivlami ularning joylashishi va maydoni, poda va otar uchastkalar 
I i - Ya (ii/ii'.h.u loyihalash 
321 

---

Suvlar yi iladigan pastliklardagi haydalgan jarliklarda kengligi 
10—20 m daraxt-buta polosalari yaratiladi. Lancishaftga g zallik 
ba ishlash uchun ularni uzluksiz qator emas, balki tloqlar bilan 
aralash joylashtiriladi: 200—300 m (uzunasiga) daraxt buta sim-
liklari, 25—30 m oraliqda tloq. Polosalarda kuchli ildiz tizimla-
riga ega 50% rmon daraxtlari va 50% butalar tqaziladi. X ja-
likda ekologik vaziyatni yaxshilash uchun nektarli va changga boy 
navlardan (lipa, zarang, d lana, ryabina, maymtinjon) foydalani-
ladi; hayvonlarning berkinishi, qushlarning uya q yishi, yovvoyi 
mevalarni, yon oqlarni va qushlarga ozuqa olish uchun eman, 
yasen, osina, yovvoyi olma, nok, maiina mos tushadi. 
Himoya daraxtlari va yashil devorlar uchun k chatlar 
yaqindagi rmon yoqalaridan yoki k chatxonalardan olinadi. 
Begona k chatlarni ishlatmagan ma'qul, sababi, uiar yer tuzila-
yotgan yoki unga yaqin joylashgan tabiiy fenotiplarga mos kel-
masligi mumkin. 
322 

---

Himoya rmon daraxtlari yana loyihalanadi: 
— k ilar, suv havzalari atrofida, daryolar qir oqlari va suv 
uzatuvehi zanlar b ylab; 
— qishioqlar va ishlab chiqarish markazlari atrofida; 
— yayloviarda; 
— bo lar va uzumzorlar massivlari atrofida. 
Ayrini uchaslkalarda yoppasiga rmonlashtirish q llaniladi. 
K llar va suv havzalari atrofidagi, daryolar qir oqlari va suv 
uzatuvchi zanlar b ylab ekilgan rmon daraxtlari ularni 
k milib qolishidan va ifloslanishidan himoya qilish uchun, ham-
da qir oqlarni yuvilishdan himoyalash, suv yuzasidan bu lanish-
ni kamaytinsh, atrofdagi qiyaliklarni eroziyadan muholaza qilish 
uchun m ljaliangan. Qir oqlarni mustahkamlash va eroziyaga 
qarslii kurash maqsadlariga m ljailaugan; t onning nam va qu-
ruq yonlari (otkoslari) b ylab 5—10 m kenglikda ekilgan daraxt-
lar; t lqinlar uriiishidan himoyalash va ortiqcha namlikni tu-
gatish, hamda suv havzasi joylashgan soyni botqoqlashishdan 
saqlash uchun; su orish kanallari b ylab, ularni tozalashda 
mashinalaidan foydalanishni qiyinlashtirmaslik uchun kanalning 
bir tomonidan joylashtiriladigan 3—6 m kenglikdagi rmon 
polosalari daraxtlari ajratiladi. 
Suv havzalari atrofidagi rmon daraxtlari suvning eng toshqin 
paytidagi sathi chizi i b ylab, qir oqlar lik b lganda esa 
chuqurlik qir o i yuqorisida joylashtiriladi. Suvga bemalol kelish 
va moliarni haydash uchun rmon polosalarida kesilgan ochiq 
joylar qoldiriladi. 
Qishioqiar va ishlab chiqarish markazlari, ayrim joylashgan 
fermalar, yozgi lagerlar, dala shiyponlari atrofidagi himoya 
rmon daraxtlari uiarni kuchli shamollardan, changlardan, qor 
bosishidan, yoqimsiz hidlar tarqalishidan himoyalash, landshaftni 
rejali — xushmanzara qilib bezash va aholining hordiq chiqarishi 
uchun yaratiladi. Ular k rsatilgan obyektlar atrofida, rejalash va 
qurilish loyihalaridan kelib chiqib, 20—30 m kenglikda, yashil 
halqa qilib joylashtiriladi. 
Uzoqda joylashgan ishlab chiqarish markazlaridagi fermalar va 
q tonlar yonidagi himoya rmon polosalari sovuq davrdagi 
asosiy shamol y nalishlariga nisbatan ikki-uch tomondan, chor-
vachilik imoratlaridan 30—50 m masofada joylashtiriladi. 
Yashil zontlar fermalar, q tonlar, mollar aylanib yuradigan 
maydonchalar va mollar boqiladigan massiv markazida yaratiladi. 
323 

---

Uiar 9—20 m kenglikdagi shamol koridori bilan ajratilgan ayrim 
daraxt guruhlarining bir necha qatorlaridan tashkil topadi. Zontlar 
maydoni mollar bosh soniga, shamol koridorlari soni va kengligiga 
bo liq b ladi va 0,3 dan 1,2 ga zgarib turadi. 
Yaylovlarda jarliklar va soylar yonida rmon polosalari loyi-
halanadi. Keyingisi soylar qir o i b ylab qiyalikning pastki qis-
mini yuvilishdan himoyalash uchun joylashtiriladi: Jarliklar 
yonidagi polosalar jarliklarning keyingi sishini t xtatadi, 
qir oqlarning tlar bilan qoplanishiga va mustahkamlanishiga 
yordamlashadi. rmon polosaiari kengligi 20 m atroflda b ladi. 
Bo va uzumzor massivlari atrofida kengligi 8—15 m ihota 
rmon polosalari yaratiladi. Ular mevali daraxtlarni shamoldan 
himoya qilishadi, mikroiqlimni yaxshilaydi, qor qatlarnining teng 
taqsimlanishiga yordamlashadi, sovuqlarni yumshatadi. 
Yoppasiga rmonlashtirish pichan rishga va moliami boqish-
ga noqulay, kuchli darajadagi croziyaga uchragan, boshqa tadbirlar 
uni t xtatish va buzilgan yerlarni tiklash imkonini bermaydigan 
uchastkalarda m ljallanadi. rmon daraxtlarini tqazish k chki-
lar xavfi bor uchastkalarda, qumliklarda, qishloq x jaligida foy-
dalanilmaydigan toshli va tepalikli yerlarda ham loyihalanadi. 
Qumlarni mustahkamlovchi daraxtlar qishloq x jaligida foy-
dalanish uchun yaroqsiz qumliklarni rmon x jaligi uchun 
zlashtirishga hamda atrofdagi qishloqlarni, y llarni, ariqlarni, 
qishloq x jalik yerlarini qum bosishidan himoyalashga moljallana-
di. rmon — ch l va ch l mintaqaiarida yetarii qulay sharoitiarda 
uzluksiz rmon massivlari yaratiladi, ta quruq ch l va yarim 
sahro mintaqalarida — kulis (qator) va har joyda daraxtlar tkazila-
di. Sahro mintaqalarida saksovul, izen kabi ch l butalari ekiladi. 
Qum bosishidan himoyalash maqsadida massiviarni chekkala-
ridan rab turuvchi kengligi 30 metrdan 100 metrgacha b lgan 
rmon polosalari (qumlarning k chish intensivligiga bo liq hol-
da) yaratiladi. 
Haydalma yerlardagi bo Iar va uzumzorlar chegaralarida dala 
muhofaza va boshqa rmon polosalari bu yer turlari hududini 
ichki tuzishda loyihalanadi.