6
Kirish
Hozirgi paytda xorijiy tillarni o‘rganish va o‘rgatishga
yurtimizda katta
ahamiyat berilmoqda. Bu ham, albatta, bejiz emas. Bugun jahon hamjamiyatidan
o‘ziga munosib o‘rin egallashga intilayotgan mamlakatimiz uchun, chet ellik
sheriklarimiz
bilan hamjihatlikda, hamkorlikda o‘z buyuk kelajagini qurayotgan
xalqimiz uchun xorijiy tillarni mukammal bilishning ahamiyatini baholashning
hojati yo‘qdir.
Ammo shunga alohida urg‘u berishimiz zarurki, chet tillarini o‘rganish,
minba’d ona tilini esdan chiqarish hisobiga bo‘lmasligi lozim. O‘z fikrini mutlaqo
mustaqil,
ona tilida ravon, go‘zal va lo‘nda ifoda eta olmaydigan mutaxassisni,
avvalambor, rahbar kursisida o‘tirganlarni bugun tushunish ham, oqlash ham
qiyin
1
.
Tilning lug‘at tarkibining rivoji ma’lum qonuniyatlarga asoslanadi. Lug‘at
tarkibida muayyan tarixiy davrlar o‘tishi bilan o‘ziga xos ma’lum o‘zgarishlar yuz
berishi mumkin. Bunday o‘zgarishlar ma’lum
ichki qonuniyat, tashqi kuchlar
ta’sirida, obyektiv ravishda, ma’lum mezonlar doirasida yuz beradi. Tilga boshqa
tillardan so‘z qabul qilinishi ham shunday. Til o‘zida vositalar,
imkoniyatlar
bo‘lgan holda boshqa, o‘zga tildan so‘z olmaydi. Qabul qilinuvchi so‘z ma’lum,
biror yangi tushuncha anglatsa, yangi informatsiya tashisa, yoki u yoki bu semantik
yukka ega bo‘lsagina
tilga kirishi mumkin
2
.
O‘zlashma – bu biror bir tildan boshqa bir tilga lug‘at birliklarining
ko‘chishidir. O‘zlashmalar, shuningdek, o‘zlashma so‘zlar deb ham yuritiladi.
O‘zlashmalar biz avval aytib o‘tganimizdek tilning lug‘at boyligini oshiradi, yangi
o‘zaklar, so‘z birikmalari va terminlar uchun manba bo‘lib xizmat qiladi. Shuni
ta’kidlab o‘tish joizki, o‘zlashmalar biror-bir tilga kirib kelgandan so‘ng o‘sha
tilga
moslashadi, o‘zida grammatik, semantik, fonetik va orfografik o‘zgarishlarni
o‘tkazadi. Aynan mana shu adaptatsiya o‘zlashmalarni xalqaro so‘zlardan ajratib
1
Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi. – Toshkent: Sharq, 1999. – B.32.
2
Ўзбек тили лексикологияси. – Тошкент: Фан, 1981. – Б. 48.
7
turadi. Xalqaro so‘zlar esa o‘zida begona tilga xos xususiyatlarni saqlab qoladi. Bu
fonetik, orfografik, grammatik va semantik xususiyatlar bo‘lishi mumkin.
O‘zlashmalarning til sistemasiga singib ketishi ma’lum
sharoit va
xususiyatlarga bog‘liq. “O‘zbek tili leksikologiyasida” quyidagi sharoitlar muhim
deb beriladi:
1) o‘zlashma so‘z uni qabul qilgan tilning praktik yozuv xususiyatlariga
moslashgan bo‘lishi;
2) chet so‘z o‘zlashtiruvchi til grammatik klasslari,
kategoriyalariga mos
kelishi;
3) so‘z uni qabul qilgan tilda fonetik qayta shakllanishi;
4) chet so‘z uni qabul qiluvchi tilga grammatik singishi;
5) chet so‘z uni qabul qiluvchi til so‘z yasash sistemasida aktiv ishtirok etishi;
6) chet so‘z uni qabul qilgan tilga semantik jihatdan singishi:
a) o‘zlashma so‘z ma’nosi aniq bo‘lishi;
b) o‘zlashma so‘z ma’nosi uni qabul qilgan tilda differensiyatsiya qilingan
bo‘lishi;
7) chet so‘z uni qabul qilgan tilda uzluksiz ishlatilishi kerak
3
.
Bu yuqoridagi keltirilgan xususiyatlar borasida
tilshunoslarning fikrlari
deyarli bir xil, ya’ni o‘zlashamalarning o‘zlashayotgan tilga qabul qilinib unda
mustahkam o‘rnashib, singib ketishi uchun qo‘yiladigan talablar barcha tillarda
o‘xshash deb ta’kidlanadi. Xususan, fors tilida ham o‘zlashmalar qaysi tildan
kirganligiga qaramay yuqoridagi talablarga bo‘ysunadi.
Dostları ilə paylaş: