Dərslik Azərbaycan Dillər Universiteti Elmi Şurasının

8.2. Multikultural təhlükəsizlik
Son zamanlar “multikultural təhlükəsizlik” məfhumu multikulturalizmin 
dövlət siyasətinə dair istiqamətində yer alır və ölkənin milli təhlükəsizliyi 
kontekstində mühüm rol oynayır. Məlum olduğu kimi, milli təhlükəsizlik 
sisteminin bir çox komponentləri vardır. İqtisadi təhlükəsizlik, nəqliyyat 
təhlükəsizliyi, enerji təhlükəsizliyi, qida təhlükəsizliyi və s. hər biri ayrılıqda 
və bütövlükdə dövlətin yaşaması üçün vacib komponentlərdir. Bu sistemin 
içərisinə mənəvi, ideoloji həyatın ayrılmaz hissəsi olan multikultural dəyərləri 
də bir bütöv təhlükəsizlik komponenti kimi daxil etmək vacibdir. Hər bir 
çoxmədəniyyətli ölkə öz enerji, iqtisadi, milli təhlükəsizliyini qoruduğu kimi 
multikultural təhlükəsizliyini də təmin etməlidir.
Multikultural təhlükəsizliyin ümumi mahiyyəti etnik, dini, irqi, mədəni 
mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bütün xalqların etnik-mədəni dəyərlərinin 
qorunması deməkdir. Əvvəlki fəsildə qeyd olunduğu kimi, ictimai inkişafda 
mədəniyyətin aparıcı rol oynadığı bir dövrdə xalqların etnik-mədəni dəyərlərin 
qorunması təmin olunmadıqda cəmiyyətin inkişafında etnik-dini zəmində ciddi 
problemlər, hətta münaqişələr yaranır. 
Cəmiyyətin multikultural təhlükəsizliyinin təmin olunması qarşısında 
yaranan problemlər inkişaf edərsə, bu, etnik, dini, irqi zəmində qarşıdurmalara, 
münaqişələrə səbəb olar. Son dövrdə Avropanın bir sıra ölkələrində etnik və dini 
radikalizm, ksenofobiya, antisemitizm, islamofobiya meyllərinin artması qeyd 
olunanların bariz nümunəsidir.
Beləliklə, multikultural təhlükəsizlik anlayışı da multikulturalizmin dövlət 
siyasətinə dair istiqamətində yer alır və ölkənin milli təhlükəsizliyi kontekstində 
mühüm rol oynayır. 
Bununla belə qeyd etmək lazımdır ki, hazırda multikulturalizm ilə 
təhlükəsizlik ideyası arasındakı münasibətlərin dəyərləndirilməsinə dair 
müxtəlif mövqelər vardır. Xüsusən Qərbdə siyasətçilərin və tədqiqatçıların 
bu mövzuda debatları səngimək bilmir. 2001-ci il 11 sentyabrda ABŞ-da baş 
vermiş məlum terror hadisələrindən sonra bir çox Qərb siyasətçiləri, o cümlədən 
bəzi tədqiqatçılar multikulturalzmi liberal ənənələri olan ölkələrin milli 
təhlükəsizliyinə təhdid kimi görməyə başladılar. Nəticədə Avropa və Şimali 
Amerikada yerli müsəlman icmalarına qarşı dövlət maraqları adına fövqəladə 

---

MULTİKULTURALİZMİN CƏMİYYƏTİN SİYASİ, İQTİSADİ, 
SOSİAL VƏ MƏDƏNİ İNKİŞAFINA TƏSİRİ
283
hallar üçün nəzərdə tutulan tədbirlər həyata keçirilməyə başladı. Terrorçuluqda 
şübhəli bilinən müsəlman inanclı şəxslərin qeyri-müəyyən müddətə həbsdə 
saxlanılması, istintaq zamanı onlara qarşı işgəncələrə yol verilməsi, yerli 
müsəlmanların telefon danışıqlarının qeyri-qanuni dinlənilməsi və bu kimi başqa 
əməliyyatların həyata keçirilməsini hüquq müdafiəçiləri tənqid etdi. Hüquq 
müdafiəçiləri bu əməliyyatları qərb cəmiyyətlərinin demokratik dəyərlərinə 
zərbə kimi qələmə verməyə çalışır və bu cəmiyyətlərdə milliyyətçiliyin siyasi 
mühitdə dəyərə çevrilməsi perspektivini vurğulayaraq multikulturalzmdən 
rəsmi bir diskurs kimi imtina təmayüllərindən narahatlıqlarını bildirdilər. Bu 
təmayüllərin əsasən mühacirlərə, “etnik anklavlar”a və, ümumiyyətlə isə, mədəni 
müxtəlifliyə qarşı siyasətçilərdə gəlişən irqçi və ksenofobik münasibətlərdən 
və dövlət maraqları ilə assosiasiya olunan etnik-mədəni kimliyin xələldar 
ola biləcəyi əndişəsindən qaynaqlandığını da diqqətə çəkirlər. Əlbəttə, bu 
müşahidələrlə razılaşmamaq olmur. Həm də ona görə ki, qərb toplumlarında 
ortaya çıxan terror problemlərinin kökünü multikulturalizmdə görənlərin siyasi 
məntiqi ilə bağlı qənaətlər artıq ayrı-ayrı müəlliflərin təhlillərindən xeyli kənara 
çıxaraq ara-sıra dünya mediasında da səsləndirilir. 
Multikulturalizmin dövlətin siyasi potensialının güclənməsində oynadığı 
müsbət rolu diqqət çəkənlər isə bunun örnəklərini Kanada, Avstraliya, İsveçrə 
və Azərbaycan kimi ölkələrin timsalında təqdim edirlər. Bu barədə xüsusi 
təhlilə varmadan öncə qeyd edək ki, multukulturalizmlə bağlı bütün fərqli 
dəyərləndirmələrin fonunda multikultural təhlükəsizlik məsələsi yeni bir 
paradiqma kimi artıq özünü təsdiq etməkdədir.
Multikultural təhlükəsizlik milli təhlükəsizlyin vacib komponenti 
kimi anlaşılır və ona görə də aydındır ki, bu yeni paradiqma ölkə daxilində 
multikulturalizm situasiyasını siyasi dayanıqlığın təminatçısı qismində nəzərdə 
tutur. Başqa sözlə desək, dövlət çoxmədəniyyətlilik mühitinin özündə maraqlı 
olduğu üçün bu mühitə qarşı yarana biləcək potensial təhdidləri milli təhlükəsizlik 
əleyhinə yönəlik bir məzmunda qəbul edir. Bu səbəbdən də multikultural 
təhlükəsizliyi ilkin olaraq şərtləndirən prinsip vahid dövlətdə yaşayan müxtəlif 
etnik, dini, sosial, siyasi, iqtisadi, nəsillərarası təbəqələşmələrin yaratdığı 
multikultural durumun qorunub saxlanması və inkişaf etdirilməsidır. Əlbəttə, 
bu situasiyanın əsas qaynağı etnik və dini müxtəliflik amili olduğundan diqqət 
başlıca olaraq ayrı-ayrı etnik və dini icmaların birgəyaşayış maraqlarının təmin 

---

MULTİKULTURALİZMƏ GİRİŞ
284
edilməsinə yönəldilir və söhbət ilk növbədə bu maraqların vahid dövlət maraqları 
ilə uzlaşdırılmasından gedir. Multikultural təhlükəsizliyin qeyd olunan prinsipi 
kontekstində başlıca olaraq bir dövlət ərazisində tarixən məskunlaşmış müxtəlif 
etnik icmaların hər birinin milli adət-ənənələrinin, dilinin, ümumiyyətlə, 
milli kimliyinin qorunmasından danışmaq lazım gəlir. Yəni, multikultural 
təhlükəsizlik paradiqması say tərkibindən asılı olmayaraq bütün etnik, irqi, dini 
qruplara aid mədəniyyətlərin, necə deyərlər, təhlükəsizliyini təmin edir.
Multikultural təhlükəsizliyin başqa bir prinsipi ölkədə mövcud olan 
milli müxtəlifliyin qorunmasına yönəlmiş dövlət qayğısının formalaşdırılması 
ilə müəyyən edilir. Bu prinsipin həyata keçirilməsini Azərbaycanın timsalında 
təqdim etmək mümkündür. 
Azərbaycan müxtəlif xalqların dinc, dostluq, qardaşlıq şəraitində 
yaşadığı, sevinci və kədəri birgə bölüşdüyü məkandır. Bu məkanı qədim Qafqaz 
albanlarının bugünkü varisləri olan udilər, inqloylar, buduqlar, xınalıqlılar, 
qrızlar, habelə yəhudilər, talışlar, ruslar, avarlar, ləzgilər, gürcülər, kürdlər, yaxın 
keçmişdə almanlar və digər xalqlar və etnik qruplar öz ortaq vətənlərinə çevirə 
biliblər. Bu gün Azərbaycana əsassız torpaq iddiası ilə çıxış edən separatçılarla 
eyni millətdən olan, ancaq bu separatçıların əsassız iddialarını qəbul etməyən 
Azərbaycan erməniləri də buranı öz vətənləri sayırlar. Bir kənd qədər sakini 
olan, dili və etnik kimliyi bu kənddən başqa heç bir yerdə təmsil olunmayan 
xınalıqlılar və ceklilər də Azərbaycana məxsusdur. Azərbaycanda yaşayan bütün 
xalqların və etnik qrupların nümayəndələrini bu gün müstəqil Azərbaycanın hər 
bir sahəsində – siyasətdə, iqtisadi sferada, təhsildə, mədəni-mənəvi müstəvidə, 
bir sözlə, bütün sahələrdə görmək mümkündür. Ölkədə məskunlaşmış bütün 
xalqların və etnik qrupların nümayəndələrinə dövlət tərəfindən bərabər, eyni 
münasibətin göstərilməsi bu prinsipin əsasını təşkil edir.
Multikultural təhlükəsizliyin bir vacib prinsipi də ölkədə mövcud olan 
etnik-mədəni müxtəlifliyin qorunmasına və inkişafına cəmiyyət tərəfindən 
dəstək verilməsinin təmin edilməsindən formalaşır. Etnik-mədəni müxtəlifliyin 
qorunmasına və inkişafına cəmiyyət tərəfindən göstərilən dəstəyin məzmununa 
gəldikdə, ilk növbədə ölkədə yaşayan milli azlıqların ölkə daxilində özlərini 
yaşadıqları cəmiyyətin tam hüquqlu üzvü hesab etmələri, burada bütün sahələrdə 
fəal iştirak etmələridir. 
Beləliklə, ictimai inkişafda mədəniyyətin aparıcı rol oynadığı bir dövrdə 

---

MULTİKULTURALİZMİN CƏMİYYƏTİN SİYASİ, İQTİSADİ, 
SOSİAL VƏ MƏDƏNİ İNKİŞAFINA TƏSİRİ
285
multikultural təhlükəsizliyin təmin edilməsi çoxmədəniyyətli ölkə üçün böyük 
praktiki əhəmiyyət kəsb edən bir məsələdir. Multikultural təhlükəsizliyin təmin 
edilməsi həm titul xalqın, həm də milli azlıqların maraqlarına cavab verir.