Ped Psix 2 tayyori 16. cdr

Organik sezgilarning
retseptorlari ichki a’zolarda qizilo‘ngach, 
me’da, ichak, qorin tomirlari, o‘pka va shu kabilarda joylashgan. 
Ichki a’zolardagi jarayonlar organik sezgilar retseptorlarining 
qo‘zg‘atuvchilari bo‘lib, ular quyidagilardan iboratdir:
a) og‘riq sezgilari;
b) xush tuyg‘ular;
d) noxush tuyg‘ular.
Sezgilarning xususiyatlari
ga – sifatlari, jadalligi, davomiyligi va 
fazoviy lokalizatsiyasi kiradi.
Sifat
sezgining asosiy xususiyati bo‘lib, uni boshqa sezgi 
turlaridan farqlaydi va ayni shu sezgi turi chegarasini o‘zgartiradi. 
Masalan, eshitish sezgilari tovushning balandligi tembri, qattiqligi 
bilan tafovutlanadi, ko‘rish sezgilari esa ranglarning quyuqligi, jilosi, 
tovlanishi, toni va boshqa shu kabilar bilan farqlanadi. Sezgilarning 
sifat jihatidan ko‘p turliligi materiya harakati shakllarining turli-
tumanliligini aks ettirishidir.
Sezgilarning 
jadalligi 
ularning miqdoriy tavsifidan iborat bo‘lib, 
ta’sir qilayotgan qo‘zg‘atuvchining kuchi va retseptorning funksional 
holati bilan belgilanadi.
Sezgilarning 
davomiyligi
ularning vaqtinchalik tavsiflanishidan 
iborat bo‘lib, u ham sezgi a’zolarining funksional holati bilan, 
220
shuningdek, qo‘zg‘atuvchining ta’sir qilish vaqti hamda jadalligi 
bilan o‘lchanadi.
Qo‘zg‘atuvchi sezgi a’zosiga ta’sir qilishi bilan darhol sezgi hosil 
bo‘lmaydi, balki u bir qancha daqiqadan keyin vujudga keladi. Ana shu 
qisqa vaqt sezgining 
latent (yashirin
) davri deb ataladi. Latent davri 
sezgi turlari uchun har xil fursatda kechadi. Masalan, taktil sezgilari 
uchun latent davri 130 millisekund, og‘riq sezgilari uchun esa 370 
millisekundga to‘g‘ri kelsa, maza-ta’m sezgisi esa til yuzasiga ta’sir 
etilgandan so‘ng 50 millisekundgacha vaqt oralig‘ida hosil bo‘ladi.
Sezgilar uchun qo‘zg‘atuvchining 
fazoviy lokalizatsiyasi 
qo‘zg‘a-
tuvchining fazoda o‘rin egallashi bilan tavsiflanadi. Distant, ya’ni 
masofa retseptori tomonidan amalga oshiriladigan fazoviy analiz 
qo‘zg‘atuvchining fazodagi o‘rni haqida ma’lumot beradi. Kontakt 
sezgilar: taktil, og‘riq, maza badanning qo‘zg‘atuvchi ta’sir qilayotgan 
joyi bilan bog‘liqdir. Bunda og‘riq sezgilarining lokalizatsiyasi, 
ya’ni badanda joylashgan o‘rni, taktil sezgilarga qaraganda badanga 
anchagina tarqalgan bo‘lib, ular unchalik aniqlik darajasiga ega emas. 
Bu holatni yaqqol namoyish qilish uchun quyidagi ko‘rsatkichlarni 
keltiramiz: 1 kvadrat mm teriga nisbatan barmoqlar 120, panja 14, 
kaft 15, ko‘krak 29, peshona 50, burun uchi 100 va h.k.
Sezgilar bilan bog‘liq 
hodisalar
(
qonuniyatlar
) mavjud va ular 
turli holatda o‘z ifodasini topadi.
Adaptatsiya (lot. “adapto” – moslanmoq)
– sezgi a’zolari, 
ya’ni a’zo (analizator)larining taassurot kuchiga moslashuvi natija-
sida muayyan sezgirlikning o‘zgarishidan iboratdir. Adaptatsiya 
hodisasida sezgirlik ortishi yoki kamayishi mumkin. Kuchli ta’sirdan 
kuchsiz ta’sirotga o‘tganda, sezgirlik asta-sekin ortib boradi ta’sirot 
kuchayganda esa sezgirlik kamayib boradi (ko‘ruv, eshituv, hid bilish, 
teri-tuyish va hokazo).
Adaptatsiya uch xil xususiyatli negiz (manba) ta’sirida vujudga 
keladi:
1. Qo‘zg‘atuvchilarning davomli ta’siri jarayonida sezgilarning 
to‘la yo‘qolishi, ya’ni sezgi so‘nib qoladi. Masalan, teriga tegib 
turadi
gan yengilgina bir yuk tez orada sezilmay qoladi yoki yoqimsiz 

---

221
hidli bir joyga kirib qolganimizda, bir ozdan so‘ng bu hidni batamom 
yo‘qolib ketganday his qilamiz. 
Kuchli qo‘zg‘atuvchining ta’siri ostida ham sezgilar zaiflashadi. 
Masalan, qorong‘iroq xonadan juda yorug‘ joyga kirib qolsak, biz avval
boshqa yorug‘likdan «ko‘r» bo‘lib qolib, atrofimizdagi narsalarni 
ajrata olmaymiz. Ma’lum fursat o‘tgandan so‘ng, ko‘rish analiza-
torlarining sezgirligi keskin sur’atda pasayadi va biz mo‘tadil ko‘rish 
imkoniyatiga ega bo‘lamiz. Ko‘rish sezgirligining intensiv yorug‘lik 
qo‘zg‘atuvchisi bilan ta’sir qilganda pasayishdan iborat hodisa 
yorug‘lik adaptatsiyasi
 
deb yuritiladi.
Adaptatsiyaning yuqoridagi ikki turi ko‘pincha psixologiya fanida 
negativ adaptatsiya
deb ataladi. Chunki, har ikkala adaptatsiya 
natijasida ham analizatorlarning sezgirligi keskin pasayadi.
3. Sezgirlik kuchsiz qo‘zg‘atuvchi ta’siri ostida sodir bo‘lib, uning 
ortib borishi 
pozitiv adaptatsiya
deyiladi. Qorong‘ilik adaptatsiyasida 
ko‘rish sezgirligi ortsa, sokinlikka nisbatan adaptatsiya eshitish 
adaptatsiyasi zamirida yuzaga keladi. Masalan, sovuq suvda qo‘l – 
bir harorat – issiqday; issiq suvda qo‘l sovuq suvda o‘zgarmaganday 
tuyuladi. Harorat sezish bilan bog‘liq bo‘lgan pozitiv adaptatsiyalar 
yuqoridagi xususiyatlarga ega.
2. Analizatorlarning o‘zaro munosabati va mashq qilish natijasida 
sezgirlikning kuchayishi 
sensibilizatsiya
deb ataladi. 
Sezgi a’zolarining sezgirligini o‘zgartirish qonuniyatlariga 
asoslanib, maxsus ravishda tanlangan qo‘shimcha qo‘zg‘atuvchilarni 
qo‘llash yordami bilan ma’lum bir retseptorlarni sensibilizatsiyalash, 
ya’ni ularning sezgirligini oshirish imkoniyati mavjud.
3. Qo‘zg‘atuvchining birin-ketin analizatorga ta’siri bilan 
analizatorlarga xos sezgining paydo bo‘lishini 
sinesteziya (yunon. 
«sinesteziya» – birgalikda sezish)
deyiladi. Sinesteziya hodisasini 
har xil turdagi sezgilarda kuzatish mumkin. Ko‘rish va eshitish 
sinesteziyasi hammadan ko‘ra ko‘proq uchrab turadi, unda tovush 
qo‘zg‘atuvchilarining ta’siri bilan odamda ko‘rish obrazlari vujudga 
keladi. Bunday tabiatli sinesteziyalar har xil odamlarda o‘ziga xos 
ravishda kechadi, lekin ular har qaysi shaxs uchun muayyan darajada 
doimiy bo‘lishi kuzatiladi. 
222
4. Sezgirlik mashq qilish orqali rivojlantirib borilib, bunday 
o‘zgarish 
kompensatsiya 
va faoliyat mazmunida o‘z aksini topa 
boradi. Ayniqsa, ko‘r, kar, soqov, haykaltarosh odamlarda, vibratsiya 
sezgisi bilan shug‘ullanuvchilarda sezgirlik keskin ravishda oshishi 
mumkin.