Persi bishi shelli. Poeziya himoyasi

Kishilarga oliy ma’nodagi lazzat baxsh etish – mana shu chinakam foydadir. Bu lazzatni baxsh etayotganlar va yaratayotganlar shoirlar yoki faylasuf shoirlardir.

Lokk, Yum, Gibbon, Russo (men bu yerda “Poeziyaning to‘rt asri” muallifining ta’rifiga amal qilyapmiz. Aslini olganda, Russo, avvalo, shoir edi, qolganlari esa hattoki Volter ham, bor yo‘g‘i, so‘zbozdir) va shogirdlarining mazlum, aldangan insoniyatni himoya qilish yo‘lidagi faoliyatlari minnatdorchilikka loyiq. Agar ular yorug‘ jahonda yashamaganlarida, jahon aqliy va axloqiy tomondan taraqqiyotning qaysidir bosqichida qolib ketishi mumkinligini anglash qiyin emas. Bir yoki ikki yuz yillikda mislsiz ko‘p axmoqona gaplar aytilardi, sanoqsiz erkaklar, ayollar, bolalar jaholatning otashida yonib kul bo‘lardilar. Bizning ispan inkvizatsiyasiga barham berilgani uchun quvonishimizga ham hojat qolmas edi. Ammo Dante, Petrarka, Bokkachcho, Choser, Shekspir, Kalderon, lordlar – Bekon va Miltonlar bo‘lmaganlarida; Rafael va Mikalendjelo yashamaganlarida; agar yunon adabiyotini o‘rganish yo‘lga qo‘yilmaganida; agar antik adabiyot o‘zining e’tiqodlari bilan nom-nishonsiz yo‘qolganida dunyoning ma’naviy-axloqiy manzarasini tasavvur qilishning imkoni bo‘lmasdi. Ushbu rag‘batlarsiz insoniyat tafakkuri na aniq fanlarni yaratishga, na ijod borasida bu kabi yanglish muhokamalarni tahlil qilish darajasiga erisholmas edi.

Bizda shu darajada ko‘p axloqiy, siyosiy va tarixiy haqiqatlar jamlandiki, ularni amaliyotga tatbiq etib ulgura olmayotirmiz; ilmiy va iqtisodiy ma’lumotlar ortig‘i bilan yig‘ilgan bo‘lsa-da, ulardan ishlab chiqarish tobora ko‘payib borayotgan mahsulotlarimizni to‘g‘ri taqsimlashda foydalana olmayotirmiz. Bu fanlarning aralash-quralash manfaatlari va dalil-isbotlari ostiga poeziya dafn etilgan. Bizda axloqda, boshqaruv ilmida va siyosiy iqtisodda yoki barchamiz hozir murosa qilayotgan holatlardan ko‘ra afzalroq va donoroq bilimlarni egallash borasida yetishmovchiliklar yo‘q. Maqoldagi qashshoq mushukday,* bizning “xohlayman” deyish istagimiz “qilolmayman”imizdan kuchsizroqdir. Bizga bilganlarimizni tasavvurda tiklab beradigan ijodiy qobiliyat yetishmaydi; bizda tasavvur qilgan narsalarimizni amalga oshirish uchun muruvvat taqchil; bizga hayot poeziyasi yetishmayotir; bizning hisob-kitoblarimiz, raqamlarimiz tasavvurlarimizdan o‘zib ketdi; biz hazm qilish darajamizdan ko‘ra ko‘proq yeb qo‘ydik. Insoniyatning atrofidagi olam ustidan hukmdorligini kengaytirayotgan fanlar rivoji ularda poetik ibtidoning yo‘qligi natijasida insonning ichki dunyosini toraytirib bormoqda; odam turli balolarni o‘ylab topib, o‘zi unga tobe, qul bo‘lib qolmoqda. Mexanik fanlarning taraqqiyoti yuz bermaganda ham har qanday idrokning asosi bo‘lgan ma’naviyat so‘nib borar ekan, kashfiyotlar natijasida yangi tartiblar bilan mehnat yengillashib, samaradorlik oshsa-da, insonlar notengligi kuchayib borishi shu bilan izohlanmaydimi? Agar shunday bo‘lmasa, qaysi sabablarga ko‘ra, kashfiyotlar Odam Atoning muammolarini yengillashtirish o‘rniga avvalgi qarg‘ishni kuchaytirmoqda? Bizning jamiyatda Xudo va Mammonlar* o‘rnini Poeziya va Boylik zamiridagi Xudkomlik egallamoqda.

Poetik ibtido ikki tomonlama ta’sir ko‘rsatadi: birinchidan, bilim, shodlik va qudratga xizmat qiladigan yangiliklar yaratadi, ikkinchidan, onglarda ularni anglanishiga undaydigan rag‘batni tug‘dirib, barchasini go‘zallik va ezgulik deb ataladigan ohang va tartibga bo‘ysundiradi. Manfaat va manmanlik avj olgan vaqtda moddiy farovonlik ortib, uni inson tabiatining ichki qonunlariga muvofiq o‘zlashtirib olish mushkullashada va bunday vaziyatda poeziya qanchalar zarur. Shunday paytlarda tana unga tiriklik baxsh etuvchi ruh uchun haddan tashqari bahaybatlik qiladi.

Poeziya chinakam ilohiy hodisadir. U ongning bepoyon kengliklari va bir vaqtning o‘zida markazidir: u goh barcha fanlarni qamrab oladi, goh har qanday fandan ko‘ra ishonchliroqdir. Tafakkurning barcha turlarida u bir vaqtning o‘zida ham ildiz, ham g‘unchadir; goh kutilmaganda paydo bo‘ladi va tarovati bilan dunyoga go‘zallik baxsh etadi; Poeziyani xazon qilganlarida meva ham, urug‘ ham bermaydi, shunda olam hayot daraxtining yangi mevasidan ham, ozig‘idan ham, yam-yashil novdalaridan ham mahrum bo‘ladi. Poeziya olamning maftunkor chehrasi, rangin dunyosidir. U biz uchun gulni ayon etguvchi ifor ham, rang ham; ayni paytda, tongning mangu go‘zalligi hamdir. Boyqush qanotli manfaatning jasorati yetmagan joylardan Poeziyadan boshqa kim olov olib kelar edi, hayotimiz davomida kim bizga ovunch, taskin bo‘la olardi, hayotimizdan so‘ng holimiz ne kechishini, nimaga umid qishni qanday bilardik, Ezgulik, Muhabbat, Vatanparvarlik, Do‘stlikni qanday anglardik, biz go‘zal dunyomizning maftunkorligini his qila olarmidik? Aql-idrokdan farqli ravishda poeziya faqat qobiliyatniki bo‘lmaydi va uni hech kim o‘zi xohlaganday tasarruf etolmaydi. Odam dabdurustdan: “Mana, men hozir boshlaymanu poema yozib tashlayman”, deya olmaydi. Buni buyuk shoirlar ham aytolmaydilar; chunki yaratuvchi ruh yallig‘lanib turgan cho‘g‘ga o‘xshaydi, unga oniy lahzada shamol kabi ko‘rinmas va o‘zgaruvchan alangalantiruvchi nafas kerak; poetik kuch xuddi gulning rangi kabi qalb ichra tug‘iladi, ochilguncha go‘zallashib boradi va keyin so‘lib qoladi; ammo bizning ongimiz uning paydo bo‘lishini oldindan seza olmaydi. Agar uning ta’sir kuchi davomli va boshlang‘ich sofligini saqlab qolganda edi, natijalar olamshumul bo‘lardi; ammo Shoir yozish uchun qo‘liga qalam tutgandayoq ilhom so‘na boshlaydi. She’riyatning olamga eng mashhur namunalari ham shoirning dastlabki ilhom onlarining soyalaridir, xolos. Men zamonamizning buyuk shoirlariga shunday savol berishni istardim: nahotki, eng yaxshi satrlar faqat mehnat va bilimninggina mevasi bo‘lsa? Tanqidchilar tavsiya etayotgan sabr-toqatli mehnat, aslida, ilhom onlarini qunt bilan kutish va cheklangan poetik kuch bilan yuzaga keltirilgan zarurat orqali chinakam ilhom lahzalari orasidagi vaqtni sun’iy ravishda to‘ldirishga bo‘lgan urinish, xolos. Holbuki, Milton ham “Yo‘qotilgan jannat”ni qismlarga ajratib qog‘ozga tushirgan bo‘lsa-da, avval uni to‘laligicha, bir butun holda his qilgandi. Miltonning aytishicha, ilhom unga “to‘qilmagan she’rlar”ni baxsh etdi; va bu “Darg‘azab Roland” asari ilk satrining ellik olti variantini misol qilib keltiruvchiga javob bo‘ladi. Shu tarzda yaratilgan poemalar poeziyaga qanchalar daxldor bo‘lsalar, mozaika ham rang-tasvirga shunday daxldordir. Poetik ijodning instinktiv va intuitiv xarakteri haykaltaroshlik va rangtasvirda yanada yaqqol seziladi; buyuk haykal yoki kartina ijodkor qo‘lida bamisli ona qornidagi homila kabi yetilib boradi; hatto yaratuvchi qo‘llarni boshqarayotgan aql ham ijod jarayoni qanday rivojlanayotganini va amalga oshirilganligini anglab yetolmaydi.

Poeziya – bu eng baxtiyor, eng omadli aql sohiblarining eng yaxshi va baxtli lahzalarining solnomasidir. Biz unda ma’lum va mashhur joylar hamda shaxslar bilan bog‘langan yoki ba’zan faqatgina bizning ichki dunyomizga bog‘liq fikr va tuyg‘ularning oniy jilvalarini ilg‘ab olamiz; bu jilvalar favqulodda holatda yuzaga keladi va bizning irodamizga bo‘ysunmagan ravishda nogahon g‘oyib bo‘ladi, biroq ular qalbimizni to‘lqinlantiradi hamda bizni so‘z bilan ifodalab bo‘lmas darajada zavqlantiradi: shunda ular qoldirgan istak-xohishlar, kechinmalarga shodlik qorishadi, chunki uning tabiati shunday. Qalbimizda go‘yoki oliy ibtido uyg‘onadi, ammo uning harakati dengiz uzra yelgan shamolday – uning izlari marjon to‘lqinlarda mavjlanib, sohil qumlariga to‘lqinsimon muhrini bosadi. Bunday qalb ko‘rinishlari aynan nozik did va jonli tasavvurga ega iste’dodlar taqdiriga xosdir; bunday qalb yuksak navolarga hamohang, har qanday razil istaklarga nisbatan murosasiz. Ruhning shu holati bilan sevgi, do‘stlik, ezgulik va vatanparvarlik mushtarak: u parvoz etar ekan, kishining shaxsiy manfaatlari, qiziqishlari koinot oldida atom zarrasiday bo‘lib qoladi. Shoirlar nafaqat nozik qalb sohiblari, balki shunday bo‘lishga mubtalodirlar, o‘z yaratganlarini samoviy ranglarga bo‘yay oladilar; ular bir so‘z, bir chizgi bilan qay bir sahna yoki kechinmaning sehrli torini chertib qo‘yishlari va kimdir, qachondir shunday tuyg‘uni tuyganini yodga solishlari, o‘tmishning so‘nggan va allaqachonlar unutilgan lahzalarini tiriltirishlari mumkin. Poeziya shu taxlit olam go‘zalliklari va ezguliklariga boqiylik ato qiladi; u samolarda qanotsiz parvoz qilayotgan oniy tuyg‘ularni, kimningdir qalbida mavjud, biroq keng olamga chiqa olmayotgan hissiyotlarni so‘zlarga va chizgilarga jo etib, ezgu va quvonchli xushxabar kabi olamga taratadi. Poeziya odamda ilohiylik zuhur etuvchi daqiqalarni halokatdan saqlab qoladi.

Poeziya butun borliqni qayta tiklaydi: go‘zallikni yanada jozibali qiladi, xunuklarga chiroy baxsh etadi. U hayrat va dahshatni, boqiylik va foniylikni, shodlik va qayg‘uni yaxlit-mushtarak qiladi; o‘zining yengil va nozik rishtasi bilan nimaki ayrim, alohida bo‘lsa, barchasini birlashtira oladi. U nimagaki tegib o‘tsa, uning mohiyatida yashayotgan ruhni namoyon etadi, jilolantiradi; uning jozibali olamiga kirgan har bir narsa, hodisa sehrli evrilishga, o‘zgarishga duchor bo‘ladi. Poeziyaning alkimyosi tiriklarni zaharlovchi og‘uni ham oltinga aylantira olishi mumkin; u borliq olam qiyofasida azaldan mavjud bo‘lgan, ko‘zlarimiz o‘rganib qolgan pardalarni yulib tashlaydi va biz borliqning yalang‘och uyqudagi go‘zaliga, boshqacha aytganda, uning qalbiga mahliyo bo‘lib qolamiz.

Hamma narsa qanday qabul qilinsa, har holda, qabul qiluvchi uchun, shundayligicha mavjuddir. “Ruh o‘ziga o‘zi makondir,* Samodan Do‘zaxni yaratar, Do‘zaxdan Samoni”. Ammo poeziya bizning kutilmagan turmush tashvishlariga band etgan jamiki qarg‘ishlarni yengib o‘tadi, u hamisha xayolimiz ichra hayot yaratadi. U bizni shunday olamga olib kiradiki, uning qoshida odatdagi hayotimiz o‘ta betartib va palapartish ko‘rinib ketadi. Biz poeziya yaratayotgan o‘zgacha olamni qabul qilar ekanmiz, uning bir qismini o‘zimiz bunyod etamiz: poeziya bizning ichki nigohimizni turmushimiz g‘aroyibotlariga parda tashlagan qoldiqlardan tozalab, soflaydi. O‘zimiz idrok etgan narsa-hodisalarni his etishga, bilgan narsalarimizni tasavvur qilishga undaydi. Takrorlanaverib o‘tmaslashib qolgan kechinmalarimizga barham berib, ongimizda yangi olam yaratadi. U Tassoning “Non merita nome di Cleatore se non Iddio ed il Poeta” (Xudo va shoirdan boshqa hech kim Yaratuvchi degan nomga loyiq emas (ital) degan biroz qaltis, ammo mohiyatan haq so‘zlarini oqlaydi.

Boshqalarga buyuk donishmandlikning shodlik, ezgulik va shon-sharaf xazinasini in’om etgan shoirning o‘zi ham baxtli, dono, a’lo va bir qadar sharaflangan odamlar qatorida bo‘lishi shart. Uning shon-sharafga daxldorligiga kelsak, shoir shuhrati bilan insonlar turmushining boshqa biron bunyodkori shuhrati tenglasha oladimi-yo‘qmi, buni Vaqt ko‘rsatadi. Birgina shoir ekanligi tufayli ham u dono, baxtli va a’lodir, bunga shubha yo‘q; buyuk shoirlar hamisha pokiza qalb sohiblari va donishmand bo‘lganlar, kechirgan hayotlarining eng sirli puchmoqlariga nazar tashlanganda ham odamlarning eng baxtlisi ular ekanliklari ayon bo‘ladi; kimki chinakam buyuk iste’dod sohibi bo‘lsa, bu qoidani tasdiqlaydi, inkor etmaydi. Bir lahza ko‘pchilik orasida tarqalgan muhokamalarga e’tibor qilamiz va o‘zimizni bir-biriga zid bo‘lgan ayblovchi, guvoh, qozi va hukm ijrochisi deb bilib, dalillarsiz va sud hukmisiz qaror qilamizki, ayrim “nomlari tillarda doston bo‘lgan” allomalar o‘z sha’niga nomunosib amallarni ham qilganlar. Masalan, Gomer mayxo‘r, Vergiliy yolg‘onchi, Goratsiy qo‘rqoq, Tasso telba, Bekon sudxo‘r, Rafael fohishaboz, Spenser shoir-laureat bo‘lgan. Traktatimizning bu qismida zamondosh shoirlarimizning nomlarini keltirishimiz noto‘g‘ri bo‘lardi, ammo biz yuqorida ta’kidlagan buyuklar avlodlar tomonidan to‘liq oqlanganlar. Ularning qilmishlari tortib ko‘rilgan va bu xoklaridan ham yengil chiqqan; garchi gunohlari alvon va qirmizi rangdan ham qizilroq esa-da – hozir ular oppoq, qorday beg‘ubor, barchani murosaga keltiruvchi va kafil bo‘lmish buyuk Vaqtning qoni bilan yuvilgan. Ahamiyat bersangiz, Poeziya va shoirlar haqida naqadar beo‘xshov bo‘hton, haqiqat va yolg‘on qorishmasidan iborat mish-mishlar tarqalgan: o‘ylab ko‘ring, ba’zan hayotda ko‘p narsalar, aslida, siz o‘ylagandek bo‘lib chiqmaydi yoki ularning asli haqida siz boshqacha fikrlagan bo‘lasiz. Bas, shunday ekan, o‘zingizga ham qarang va hech kimni muhokama qilmang, shunda o‘zingiz ham mish-mishlarga nishon bo‘lmaysiz.

Yuqorida ta’kidlaganimizday, poeziya mantiqdan shu bilan farqlanadiki, u bevosita aqlga bo‘ysunmasdir va yaratilishi bevosita ong va irodadan xolis. Tafakkur sohasida har qanday oqibat uchun zarur sharoit – sabab bo‘lishini tasdiqlash haddan tashqari soddalik bo‘lardi. Poetik tuyg‘ularning qo‘zg‘alishi bilan shoir ongidagi odatiy uyg‘unlik o‘ziga xos tabiati yoki uning boshqalarga ta’siriga muvofiq o‘zgarishini anglash qiyin emas. Ammo, aslida, muntazam bo‘lmagan qisqa-qisqa ilhom onlari oraliqlarida shoir odatdagi insonga aylanadi va boshqa odamlar doimiy uchraydigan borliq ta’siriga duchor bo‘ladi. Nozik qalbi, o‘zining va o‘zgalarning g‘am-alamlari, tashvishlari, shodliklariga o‘ta ta’sirchanligi bilan u boshqalarga qaraganda katta ehtiros bilan birinchisidan qochib ikkinchisiga intiladi. Shunda u hamma talpinayotgan shodlik yoki qochayotgan qayg‘uni e’tibordan qoldirsa, ikkalasini almashtirib qo‘ysa, mish-mishlarga nishon bo‘lishi aniq.