Q. Y. MƏMMƏdov m. M. İSmayilov b I t k I Ç İ L i K

Botaniki və bioloji xüsusiyyətləri.
Qılçıqsız tonqalotu (
Bromopsis inermis Holub
) – taxıllar 
fəsiləsindən birillik, yaxud çoxillik bitki cinsidir. Yer kürəsində hər iki yarımkürənin mülayim 
qurşaqlarında 50, Azərbaycanda 13 növü yayılmışdır. Kökümsov gövdəyə malikdir, buğumlarda 
kök salmaq qabiliyyəti var ki, bu da yeni kolların yaranmasına gətirib çıxarır. Güclü inkişaf etmiş 
kök sistemi səpilən ili torpağın 50-60 sm, həyatının üçüncü ili torpağın 200 sm dərinliyinə işləyir.
Tonqalotu çəmən yulafına, çoban toxmağına və pişikquyruğuna nisbətən daha artıq kök kütləsi 
toplayır.
Tonqalotu kollanma zamanı yerüstü və yeraltı zoğlar əmələ gətirir. Yerüstü hissəsində üç tip 
zoğ formalaşır: qısalmış (gödəlmiş) və uzanmış vegetativ orqanın hündürlüyü 10-120 sm, və 
generativ orqanın hündürlüyü 150 sm-ə qədər. Gövdəsi dikduran, səthi sığallı, hündürlüyü 2 m-ə 
qədərdir. Uzunluğu 5-20 sm olan torpaqaltı zoğları–kökümsov gövdə torpağın 8-10 sm dərinliyində 
yerləşir. Kökümsov gövdənin tumurcuqları torpaq səthində göründükdə yaşıl vegetativ budaqlara 
çevrilir və öz ətrafında kollanma zoğlarını formalaşdırır. Kökümsov gövdələrin həyatının uzunluğu 
3-4 ildir. 
Qılçıqsız tonqalotunun yarpaqları xətvari, enli, uzun, zəif kələ-kötür, açıq-yaşıl yaxud tünd-
yaşıl rənglidir. Aşağı balalıq yolu qapalıdır, çılpaq yaxud azacıq tüklüdür, dilçəsi pərdəli, enlidir. 

---

299 
Yarpaqlanması 48-60%-dir. Uzanmış vegetativ zoğlar daha artıq yarpaqlanırlar. 
Hamaşçiçək – uzunluğu 35 sm-ə qədər olan iri yumşaq süpürgədir, çiçəkləyən zaman dağınıq 
süpürgəlidir, yetişdikdə bir tərəfə əyiləndir. Süpürgədə 30-a qədər sünbülcük olur. Sünbülcükləri 
beş, on çiçəklidir. Yalançı meyvə çiçək pulcuğu ilə kip örtülüdür, tünd-qonuru rəngdədir. Çılpaq 
meyvəsi tünd-darçını rənglidir. Toxumun 100 ədədinin kütləsi 2,4-4,3 qramdır. Toxumlar cücərmə 
qabiliyyətini 4-5 il saxlayır. 
Tonqalotu istiliyə az tələbkardır. Həyat qabiliyyətli cücərtiləri 4-5 
0
C temperaturda alınır, 
lakin toxumlar 20-30 
0
C temperaturda daha yaxşı cücərirlər, 35-40 
0
C temperaturda cücərmə 
dayanır. Yaz zoğlarının əmələ gəlməsi orta sutkalıq temperatur 6-7 
0
C olduqda başlayır, payızda 
torpağın temperaturu 4-5 
0
C endikdə inkişafı dayanır. Qidalanma mühitində temperaturun 10-23 
0
C 
olması kökün daha yaxşı inkişafı üçün zəruridir. 
Çiçəkləmənin başlaması üçün müsbət temperaturlar cəmi 800 
0
C-dən az olmamalıdır. 
Temperaturun 21-30 
0
C və havanın nisbi rütubətinin 30-60% olması çiçəkləmə üçün əlverişli 
şəraitdir. 
Qılçıqsız tonqalotu şaxtaya davamlıdır. Qarsız qışda o, -40 
0
C-yə qədər şaxtalara dözür. 
Tonqalotunun cücərtiləri və cavan zoğları şaxtalara daha asan dözürlər. Cücərtilər temperaturun -5 
0
C-yə enməsinə dözürlər, uzanmış bitkilər yazda -18 
0
C-yə qədər şaxtalara dözürlər. Eyni zamanda 
sünbülləmə və çiçəkləmə dövründə əhəmiyyətli dərəcədə daha kiçik şaxtalar sünbülcük 
pulcuqlarının və yarpaqların uc hissəsinin qurumasına səbəb olur. Payızda temperaturun aşağı 
düşməsinə həssaslıq yenə də azalır. Tonqalotunun yüksək qışadavamlılığı kollanma düyününün 
digər taxıl otları ilə müqayisədə daha dərində yerləşməsi ilə izah olunur. 
Tonqalotu quraqlığa davamlı bitki hesab olunur. Ancaq ilk dövrlərdə o nəmliyə çox 
tələbkardır. Toxumun şişməsi və cücərməsi üçün öz kütləsinin 120%-i qədər nəmlik tələb olunur. 
Daha çox tam cücərtilər alınması üçün torpağın nəmliyi tarla rütubət tutumunun 60% həddində 
olmalıdır. Transpirasiya əmsalı 720-yə çatır. 
Tonqalotunun mühüm bioloji xüsusiyyətlərindən biri də artıq nəmliyə yüksək davamlı 
olmasıdır. O, yaz subasmalarına 30-45 gün dözür. İşıq sevən bitkidir, ona görə açıq sahələrdə yaxşı 
bitir.
Tonqalotu müxtəlif torpaqlarda inkişaf edə bilir, lakin kifayət qədər havalanması olan, gilli və 
qumsal torpaqlarda, qara torpaqlarda, yumşaq çaybasar torpaqlarda, qurudulmuş torflu torpaqlarda 
daha yüksək məhsul verir.