Qarabağ: folklor da bir tariXDİR

III mətn

Elə olur ki, ağaş (ən çox da bu, tutnan qoz ağacına aiddi), o ağaş bir il yaxşı gətirəndə, bir il zəyif gətirir. İlin axır gejəsi həmin ağajın divində duruf baltaynan, yavaşca, yüngülvari, ordan-burdan vurursan. Öz-özünə də deyirsən ki, ay Allahım, tut ağajı və ya qoz ağajı, biyilləri yaxşı bar verməsən, səni kəsəjəm. İndi kəsirdim, ama kəsmirəm, səni bağışdıyıram. Bar gətirməsən, səni kəsəjəm.

O düzgündü kü, ağaj onnan qorxur, çoxlu bar gətirir.

IVmətn

Novruz bayramına başdamamışdan əvvəl taxda nehrələr olur­du, o taxda nehrələrdən kəsirdilər nağara boyda böyründən, qoyun dərisin qoyurdular, qabığın yonurdular, tühlərin çıxardır­dılar, (uşax­lar özdəri) onnan nağara düzəldirdilər. O bayrama qədər hazır olmalıydı. Axır çərşənbədə Keçəl, Kosa düzəldirdilər. Oğlannar geyinirdilər qız paltarrarı, üzdərin də bürüyürdülər. Bilimməmə­liydi bu oğlan kimdi. Qapılara düşürdülər. Qapılardan düyü, yağ, xurma kimi şeylər yığırdılar. Götürürdülər bir evin damında həm yeməh stolu düzəldirdilər, həm qıraxlarda oynamax yeri düzəl­dirdilər. Ev yiyəsi onnarın yığdıxları düyüdən, yağdan aş bişirirdi. Həmin o qaranı da düzürdülər aşın altına. Yeyənnən soora sahat on ikidə uşaxlar çıxırdılar bizdə Quş qayası²⁶ varıydı, Sarı təpə²⁷ varıy­dı. Hündür dağıydı. Çıxırdılar onun başına, rezin təkərrərdən yalam qalıyırdılar. (İndi ona tonqal deyirlər. Bizdə yalam deyir­dilər). Ya­lam qalıyır­dılar, yığışırdılar başına, çalırdılar, oynuyur­dular. Sonra gəlirdilər düşürdülər suyun kənarına. Bizdə Dəyirman arxı varıydı. Gedirdilər o Dəyirman arxında çimirdilər. Həmin gecə bir adam evə gəlməzdi. Qızdı, oğlannı. İnanırdılar ki, kim çimsəydi, sağlam olacaydı. Xəstəliyi gedəcəh. Ona görə çimirdilər. Bunnan əlavə, Dəyirman arxınnan ayaxlarını soyunub yeddi dəfə o yana, bu yana keçməliydin. O suyun üsdünnən də keçəndə deyirdilər ki:

Atıl-batıl çərşənbə,

Bəxdim açıl, çərşənbə.

Çərşəmbəsən, çilləsən,

Hər ildən bir pilləsən...

Belə deyib addıyırdılar. Addamağın bir mənası da oyuydu kü, ağrım-uğrum burda qalsın. Deyirdilər ki, nə ağrım varsa, bu axar suynan axsın getsin. Bir də həmin arxdan yeddi dənə daş gətirib evdə saxlıyırdılar. Bu çərşənbədən gələn çərşənbiyə. Yeddi daş ona görə gətirirdilər ki, o, ruzi-bərəkət idi. Məsələn, evdə buğda xaralları olurdu. Həmin o buğda xarallarının içinə, elə yerrərə qo­yurdular ki, bu, evin bərəkətidi. Çərşənbədən gəlipdi. Sonra bizdə buğda qavırırdılar. O buğdanı qavıranda birincisinnən – onnan yeyilməmiş yeddi dənə götürürdülər. Yenə onu da saxlıyır­dılar ki, bu, din-bərəkətdi. Onu yemirdilər. Buğdanı axır çərşənbə axşamı qavırırdılar. Bir də ki, atanda iki dənə buğda atırdılar. Buğ­danın birini oğlan, birini qız nəzərdə tuturdular. İndi o buğdanın hansısa birinci tərpənsə, bu işi nəzərdə tutubsansa, bu iş düzələcəh.

Bizdə qəbirüsdü günü – dördüncü gün, ilaxır çərşənbənin qa­baxkı dördüncü günü qəbir üsdü eliyirih. Gələn həftənin ikinci gü­nü ilaxır çərşənbəni qeyd edirih. Dördüncü gün yerrərinnən sə­hər-səhər dururdular. Saat ona qədər yeməh bişirirdilər. Həmin yeməyi çayıynan, nə lazımdısa, samavar götürürdülər, gedirdilər qəbirsan­nığa. Qəbirsannığın aşağısı bağıydı, yuxarısı da dağıydı, üsdündə də qəbirrər. Gedirdilər hamı Quran oxudurdu, ağlıyırdı, oxşamasın deyirdi, düşürdülər aşağı, süfrə açırdılar. Süfrədə hamı öz ölüsünün adına qazana duz atıb. Yəni duz atanda ölünün adını tutursan ki, onun ehsanında duz atırsan. Hamı bişirdiyinnən ortuya qoyurdu, paylaşırdılar, yeyirdilər.

V mətn

Çərşəmbə axşamı, gejə sahat on ikidən soora, yanı gejə on iki tamam olur. İl təhvil verilir. Deyilənə görə, sular bir an, bir saniyə dayanır. Axar sular bir saniyə dayanır. Bir də ağaşdar budaxlarını yerə vuruf qayıdır. Bax elə bil ki, onda da torpağa rüsxət verilir, çərşəmbə axşamı. Meyvələrə də verilir. Sular təzələnir. Gecə sahat on ikidə arzu eliyirsən. Məsələn, gejə hansı qızın qismətində hansı oğlan varsa, isdiyirsə, yaxud heş yoxdusa, gejə sahat on ikidə yuxu­dan durur. Qarannığ olur hər tərəf. Başına salar bir yekə yaylığı, durur güzgünün qabağında. Çox adam onda qorxur. Güzgüdə həmən o qızın qismətinə çıxan oğlan görsənir.

Bir də gejə sahat on ikidə çıxırsan çölə, görürsən ki, Ay çıxıf, Ay təzələnif, gejə sahat on ikidən sora Ay bütövdü. Ya yarımdı, ayparadı, fərqi yoxdu. Çərşəmbə axşamı çıxırsan, ürəyində nə ar­zun var, Aya deyirsən. Onda bir il ərzində arzularına çatırsan. Nəy­sə, öz ürəyinnən keçən arzuya çatırsan.
VI mətn

Üş dənə qız olur, bunnar da çərşənbənin səhərisi çıxıflar gəz­məyə. Gəzməyə gedəndə deyillər ki, gəlin talehimizi, baxtımızı sınıyax.

Deyillər:

– Nətəər?

Biri deyir ki:

– Qurumuş mal təzəyini, kərməni hərəmiz birini tapax, çevirəy üzüsdə.

Hərəsi birini tapıf çevirif üzüsdə. Baxıllar ki, o biri qızdarın tapdıxları kərmələr yaxşı vəziyyətdədi. Bir qızın tapdığı, çevirdiyi quru təzəh – kərmənin içi qafqaradı, özü də qufqurudu. Bu, o deməhdi ki, bu qızın talehi yaxşı olmujax. Heş yaxşı da olmadı. Elə bil ki, onun ayləsi onu yarı yolda qoydu. O, elə bir xəsdəliyi oldu ki, axıra qədər ömür sürə bilmədi. Bu, inanılmış hadisələrdi.