Qarabağ: folklor da bir tariXDİR

NOVRUZ
I mətn

Bir ay əvvəl bı bayrama hazırraşırdıx. Bir ay əvvəldən evləri tökürdüh, yuyurdux, yığırdıx, təmizdiyirdih. Hər şeyi təzələyirdih. Mən görməmişəm, anam deyərdi ki, “yer kömbəsi” bişirirdih. Saj asdın, çörəh bişirdih, çörəh qutardı, xamır hazırrıyırdılar. Quyruğu çəkirdilər, qatırdılar xamıra, yoğururdular. Qəşəh kömbə qayırırdı­lar. Hardasa on santımetir qalınnığında. Çörəh bişənnən sora közü götürürdülər, yerin təmizdiyirdilər. Həmin küllü yerə kömbəni qo­yurdular. Sajı çevirirdilər kömbənin üsdünə, həmən qoru da tökür­dülər sajın üsdünə. Vaxdı bilirdilər da. Bir müddətdən sora götürür­dülər ki, kömbə maçalka kimi olufdu. Hansısa bir qıza pay apa­rırısansa, nişan aparırsansa, mütləq o kömbə içində olmalıydı. İndi nejə ki, şəkərbura, paxlava eliyillər, o vaxdı da mütləq şorqoğalı, kömbə olmalıydı, xonçanın içində getməliydi. Bayram gejəsi qızdar yığılırdı, gədih tuturdular, qulax falına gedirdilər, gejəyarısı su üsdünə gedirdilər. Həmin gejə su üsdünə “gədih” tutmağa gedənnər olardı. Yəni su guya bir anda dayanır. Su dayananda sən öz arzu­larıı deersənsə, o yerinə yetir. At çox gööşə­mir axı. Əyər atın ya­nında durursansa, at gejənin bir vaxdı göyşü­yür. Onda arzularını deməliydin. Ancax həmin vaxd, həmin gejə. Bir axır çərşənbədə hansısa bir ağajın altında dayanıf gözdüürsən, o ağaj gejə bir dəfə başını yerə əyir. Həmin o ağaj başını yerə əyəndə sən ürəyindəki arzunu deməlisən. O vaxtdar eliyərdilər. Yumurta aparıf qoyurdux. Şəxsən mən özüm eləmişəm. Yumurta aparıf qoyurdular suyun qı­rağına. Səhər heş kim durmadan qarannıxda gediv o yumurtanı götürməliydin. Bəxtinə, yumurtuya nə yazılıf, misalçin, elə adam vardı ki, gördü yumurtuya qara bir xət çəkilif. Yumurtanı tutax ki, bura qoyurdux. Bir qara, bir qırmızı karandaşı da yanına qoyurdun. Səhər gedif götürürdün. Yumurtuya ya qırmızı dəyir, ya da qara dəyirdi. Sudan kənara qoyulmalıydı. Çərşənbəni ötürürdüh, səhəri dururdux. Səhər isdiyər hamı hər kəsdən tez dursun ki, o duranın ağırrığı sənin üsdünə tökülməsin. Sən birinci durmalıydın. Durur­dun, gedirdin axar suyun üsdünə, o suda əl-üzünü yumalıydın. Təzə su gətirirdin. Suyun içinə çaydan daş qoyuf gətirirdih. O daşı gətirif küş-bujaxlara atırdın. Bərəkətidi. Su çiliyirdih, nurudu. Ya o suyu gətirif, köhnə suyu atıf, qabları doldu­rur­dun. Çərşənbə günü un qabı dolu olmalıydı, çörəh qabı dolu olmalıydı. Ümmiyətlə, hər şey dolu olmalıydı, səhəri bərəkətnən qarşılamalıydın. Belə bir adət vardı. Ləyəndə unu qoyurdular qıravatın altına ki, bu ev ruzi-bə­rəkətdi olajehdi. Səhər duruf görməliydin ki, bura bir peyğəm­bərin əli basılıf, bu unun içinə. Bir işarə olmalıydı. Bu da hər evə nəsif olmurdu. Mənim ana tərəfim seyid oluf. Sınaxlı seyid oluf.

II mətn

Bayrama iki həfdə qalmış, evlər təmizdənirdi, məhlə təmiz­dənirdi. Məhlənin çırpısın komluyurdular, yığırdılar bir yerə. Hamısın yığıf bir yerə hazır qoyurdular ki, çərşənbələrdə odduyax. Qabaxkı çərşənbələrdə – yalançı çərşənbələrdə acca-acca odduyur­dular. Axrıncı çərşənbədə böyüh tonqal qalıyırdılar. Tonqallardan (ən çox cahıl oğlannar yığılırdı) dağların başına aparırdılar. Qaşqın gəlməmişdən qabaxkı hadisələri saa danışıram. Dağların başında, hamı deerdi, qoy görəh uşaxlar gedif çatıf? Orda yığılıf tonqal qalı­yırdılar. Deerdilər, “Məmməd uşağının başıdı”, “Göyçənin yalıdı”, “İsdi bulağın başıdı”– belə hər yerdə tonqallar qalanırdı. O dağdan tonqallar qalanannan soora aşağıda tonqallar artırdı. Fallar tutulur­du. Uşağı olmuyan cavan gəlinnər deyirdi, qoy görəh mənim uşa­ğım olajax? Niyyət eliyirdilər, qulaxların tutuf qapını pusur­dular. Sifdə kəlmə nəydisə, onnan da qayıdırdılar. İkinci, üçüncü kəlməni gözdəmirdilər. Bir də bir-birini sevən oğlan, qız yığılırdılar evlərin birinə, kimin evi çoxdusa, arxayınçılıqdısa, ya ev damına, ya bir yerə yığılırdılar, valideynnərdən uzax. Yığılır­dı­lar oruya, orda iynə sallıyırdılar, üzüh sallıyır­dılar. Görəh bu üzühlər bir-birinə dəyir? İyniyə pambıxdan saf düzəldirdilər. Salavat verilmiş təmiz ləən götürürdülər, onu suynan doldururdular. İynələr gəlif bir-birinə də­yirdisə, bunnar qovuşajaxdı, aralı getdisə, bu, havayı işdi. Üzühlər də salırdılar, üzühlər də bir-birinə dəydimi? Belə gözün yumursan, niy­yət eliyirsən, “mən o oğlana gedəjəmmi”, yaxud “mən o qızı ala­jammı”, orda üzüh salırdılar, belə gözün yumuf atırdı. Day elə-belə, bilərəhdən yox. Dəysə, onnar bir-birinə qovuşardılar. Axır çərşənbə­nin axşamı tonqallar qalanırdı, yeyilirdi, içilirdi. O axşamnan qalan qab­lar yuyulmazdı, zibillər atılmazdı. Həmin axşam heş vax qab yuyulmaz – çərşənbə axşamı, din-bərəkə­tin yuyulur onda. Səhərisi durursan əlinə bayram ayın-oyununnan – qoz-zad birəz götürürsən, suyun üsdünə qoyursan, sudan atılırsan, “ağırrığım-uğurruğum, ağ­rım, azarım bu sularnan axsın getsin” deersən. Sora qayıdırsan suyun üsdünnən daşdar, qumlar götürür­sən, onu gətirirsən məhlənə tökürsən, mal damına, quzu damına, evə, divlərə atırsan. O sudan da götürüf gətirif məhlənə səpirsən. Mal-heyvanının qabına atırsan, otuna səpirsən. İnancdı da, o illərdə qaldı. Örüşdən təzə ot gətirif malın, bızavın qabaana tökürdüh ki, təzə otdu, çərşənbə otudu. Gət­diyimiz suda başımızı yuyurdux.