Quranda “İmaməT” ayəLƏRİ Kİtab haqqinda

12. “SALEHUL-MUMİNİN” (MÖMİNLƏRİN ƏMƏLİ SALEHİ) AYƏSİ

İşarə

{إِنْ تَتُوبَا إِلَی اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُکُمَا وَإِنْ تَظَاهَرَا عَلَیهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَجِبْرِیلُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ وَالْمَلَائِکَهُ بَعْدَ ذَلِکَ ظَهِیرٌ}

“Əgər siz ikiniz (sirri faş edən və onu eşidən) Allaha tövbə etsəniz (çox yaxşı olar. Ona görə) ki, qəlbləriniz (haqdan) dönmüşdür. Əgər ona (Peyğəmbərə) qarşı bir-birinizə kömək olsanız, belə isə (bilin ki,) şübhəsiz, Allah özü, Cəbrayil və möminlərin əməlisalehi onun köməkçiləridir və bunlardan sonra (ona) mələklər də arxadırlar”.(1)

Bəhsə qısa bir nəzər

“Salehul-muminin” adı ilə məşhur olan bu ayə də əhli-sünnə və şiələrin etirafına əsasən, həzrət Əlinin (ə) çoxlu saydakı fəzilətlərindən birinə işarə edir. Bu yənin o həzrətin fəziləti və onun vilayətlə rabitəsinin necəliyi barədə bəhsin davamında söhbət açacağıq.

Ayənin nazilolma səbəbi

Bu ayə “Təhrim” surəsinin dördüncü ayəsidir. Surənin əvvəlki ayələrinin nazilolmasının səbəbi barədə şiə və əhli-sünnə tarix, təfsir və hədis kitablarında çoxlu rəvayətlər qeyd edilmişdir və onlardan ən mühümü aşağıdakı kimidir:

Peyğəmbər (s) xanımlarından biri olan Zeynəb bint Cəhşin yanına getdiyi zaman o, hazırladığı balı Peyğəmbərə gətirərdi. Bu məsələ o həzrətin digər qadınlarından olan Ayişənin qulağına yetişdikdə, onun üçün dözülməz oldu. Ayişə deyir: “Mən Həfsə ilə (Peyğəmbərin qadınıdır) sözü bir yerə qoyaraq qərara gəldik ki, Peyğəmbər (s) bizdən hansı birimizin yanına gəlsə, ona belə deyək: “Yenə də səmğu məğafir(2) yemisiniz?”

səh:350
1- [1] . “Təhrim” surəsi, ayə 4.

2- [2] . Bir maddə idi ki, Hicazdakı Urfut adlı ağacdan alınırdı və çox pis iyiyə malik idi.

Peyğəmbər həmişə ağız və paltarından gözəl iyi gəlməsinə çalışar və pis iyilərin gəlməsindən çəkinərdi. Əgər bizim planımız baş tutsa və Peyğəmbəri (s) inandıra bilsəydik ki, onun ağzından xoşagəlməz iyi gəlir, bu zaman o baldan yeməyəcəkdi. Bu minvalla, Peyğəmbər (s) bir gün Həfsənin yanına gəldikdə, həmin sözləri dedi. Peyğəmbər (s) buyurdu ki, mən məğafir yeməmişəm, əksinə Zeynəbin verdiyi baldan yemişəm. And içirəm ki, bir daha o baldan yeməyim (ola bilsin ki, onu hazırlayan arı münasib bitkidən deyil, məğafirdən istifadə etmiş olsun).

Məbada, bu sözləri kiməsə deyəsən (birdən, camaatın qulağına yetişər və deyərlər ki, nə üçün Peyğəmbər (s) halal yeməyi özünə haram etmişdir və ya Zeynəbin qulağına çatar və onun qəlbi qırılar).” Amma Həfsə bu sirri faş elədi və sonradan məlum oldu ki, həmin məsələ bir hiylə və plan imiş.

Bu hadisədən Peyğəmbər (s) çox narahat oldu və yuxarıdakı ayə nazil olaraq Peyğəmbərin qadınlarına belə işləri görməyi qadağan etdi, çünki bu gün kiçik sayılan bir hadisə, sabah daha da böyük(1) bir məsələyə çevrilə bilər.

Bəzi rəvayətlərdə bu hadisədən sonra Peyğəmbərin öz qadınlarından bir ay müddətində kənarlaşdığı da qeyd edilmişdir.(2) Hətta, Peyğəmbərin (s) o iki qadına talaq verəcəyi şayiəsi də yayılmış və onlar bu işdən çox qorxaraq(3) öz əməllərindən peşman olmuşlar.

səh:351
1- [1] . Bu məsələnin əsli “Səhih Buxari”, c.6, səh.194-də nəql edilmişdir və mötərizədə qeyd edilənlər digər kitabdan qeyd edilmişdir (“Nümunə təfsiri”, səh.2 və 271).

2- [2] . “Qurtubi təfsiri” və digər təfsirlərdə yuxarıdakı ayə ilə əlaqədar qeyd edilmişdir (“Nümunə təfsiri”, c.24, səh.272).

3- [3] . “Təfsiru fi zilal”, c.8, səh.163.

Şərh və təfsir

Peyğəmbərin (s) köməkçiləri

Barəsində bəhs etdiyimiz ayənin daha yaxşı anlaşılması üçün məcburən ondan əvvəlki ayələrə də icmali şəkildə nəzər salmağımız lazımdır. Şübhəsiz ki, İslam Peyğəmbəri (s) kimi əzəmətli bir şəxsiyyət təkcə özünə deyil, cəmiyyət və bütün bəşəriyyətə də bağlıdır. Bu baxımdan, onun ailəsində özünə qarşı hansısa bir plan və hiylə qurulursa, hətta, kiçik olmasına baxmayaraq, onu asanlıqla görməzdən gəlmək olmaz. Peyğəmbərin (s) heysiyyəti – nəuzu billəh – kiminsə oyuncağına çevrilməməlidir və əgər belə bir məsələ qarşıya çıxarsaŞ onunla ciddi şəkildə rəftar olunmalıdır ki, belə iş daha mühüm məsələlərə sirayət eləməsin. “Təhrim” surəsinin ilkin ayələrində Allah tərəfindən bu cəhətdən ciddi şəkildə rəfdar edilməsi və o həzrətin heysiyyənin qorunması əmr edilmiş və buyurulmuşdur:

{یا أَیهَا النَّبِی لِمَ تُحَرِّمُ مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَکَ تَبْتَغِی مَرْضَاتَ أَزْوَاجِکَ...}

“Ey Peyğəmbər, niyə Allahın sənə halal etdiyini (bal yeməyi və zövcə ilə yaxınlıq etməyi and içməklə) özünə haram edirsən?! Bununla (yerinə yetirlməsi daha münasib olan bu işi tərk etməklə) zövcələrinin razılığını arayırsan?!”

Aydın məsələdir ki, bu cür məhrumetmə şəri məhrumetmə deyil. Sonrakı ayələrdən başa düşülür ki, bəzi mübah məsələlərin tərk edilməsi ilə bağlı and içməyin günahı yoxdur. Beləliklə, “limə tuhərrimu” {...لِمَ تُحَرِّمُ...} – yəni, “niyə özünün məhrum edirsən” ifadəsi məzəmmət deyil, şəfqət baxımındandır. Bu məsələ gəlir əldə etmək üçün həddən artıq çalışan, amma özü üçün bir xeyir götürmətyən şəxsə deyilən “nə üçün özünə bu qədər zəhmət verir və əldə etdiyin gəlirdən özün üçün istifadə etmirsən?” ifadəsinə bənzəyir.

{...وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ}

Sonunda isə buyurur: “Allah bağışlayan və rəhm

səh:352

edəndir.” Bu rəhmət və bağışlamaq həmin hadisələrə səbəb olan və səmimi qəlbdən tövbə edən qadınlara şamildir. Ya da ayədə Peyğəmbərin (s) and içməməsinin daha yaxşı olmasına və bu yolla o həzrətin digər qadınlarının da cürət eləməməsinə işarə edilmişdir.

Sonrakı ayəyə belə əlavə olunur: {قَدْ فَرَضَ اللَّهُ لَکُمْ تَحِلَّهَ أَیمَانِکُمْ...} – “Şübhəsiz, Allah (belə yerlərdə) andlarınızı geri götürməyi sizin üçün qoymuş və caiz etmişdir (ki, əksini etsəniz kəffarə verəsiniz).” Amma elə məsələlər var ki, onlar barəsində and içsəniz, onu poza bilməzsiniz və əgər pozsanız, kəffarəsi vardır. Yuxarıdakı ayədə nəzərdə tutulan kimi and içmək və onu pozmaq olar, lakin andın ehtiramını qorumaq məqsədilə kəffarə verilsə daha yaxşı olar.

{...وَاللَّهُ مَوْلَاکُمْ وَهُوَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ}

“Allah (dini və dünyəvi cəhətdən həmişə) sizin mövlanızdır (haminizdir) və o, (hər şeyi) bilən və hikmət sahibidir.” Allah bu cür andlar zamanı nicat yolunu sizə müəyyən edərək bildirmişdir. Rəvayətdən belə başa düşülür ki, bu ayə nazil olduqdan sonra Peyğəmbər (s) bir qul azad etdi və and içməklə özünə haram etdiyi şeyi halal elədi.

Aşağıdakı ayədə bu hadisə ilə bağlı daha artıq şərh verilmişdir və ayə belədir:

{وَإِذْ أَسَرَّ النَّبِی إِلَی بَعْضِ أَزْوَاجِهِ حَدِیثًا فَلَمَّا نَبَّأَتْ بِهِ وَأَظْهَرَهُ اللَّهُ عَلَیهِ عَرَّفَ بَعْضَهُ وَأَعْرَضَ عَنْ بَعْضٍ...}

“(Yada salın) bir zaman Peyğəmbər zövcələrindən birinə (bir neçə mətləbə aid olan) bir sözü gizlində demişdi. O (qadın) onu (o sözü eyğəmbərin digər zövcəsinə) xəbər verdikdə, Allah Peyğəmbəri onun xəbər verməsindən agah etdi. Peyğəmbər (onun faş etdiklərinin) bəzisini (zövcəsinə) izhar etdi və bəzisindən vaz keçdi.” Bu sirrin nə olması və onun Peyğəmbərin hansı zövcəsi tərəfindən faş edildiyini ayənin nazilolma səbəbi ilə bağlı bəhsdə diqqətinizə çatdırmışdıq. Ayələrin məcmusundan məlum olur ki,

səh:353

Peyğəmbərin (s) bəzi zövcələri onu narahat etməklə yanaşı, zövcələrin vəfalılığı ilə bağlı şərtlərdən sayılan sirri saxlamağı da bacarmırdılar və vəfalı deyildilər. Amma əksinə, Peyğəmbər (s) onlardakı bu xüsusiyyətlərə baxmayaraq, onlarla yaxşı rəftar edirdi və hətta, razı deyildi ki, onların söylədiyi sözlərin hamısını zövcələrin üzünə desin. Bu səbəbdən, həmin sözlərin bir qismini onlara bildirmişdi. Həzrət Əlinin (ə) söylədiyi hədislərin birində buyururlur:

ما اِسْتَقْصی کَریمٌ قَطُّ لاَِنَّ اللهَ یَقُولُ عَرَّفَ بَعْضَهُ وَاَعْرَضَ عَنْ بَعْض(1)

“Kərim və böyük şəxsiyyətlər haqlarının tələbi ilə bağlı öz şəxsiyyətlərini sonuna qədər önə çəkməzlər. Allah bu barədə Peyğəmbərlə bağlı buyurur: “O, məsələnin bir qismini onlara danıdı və digər qismindən vaz keçdi.”” Daha sonra yuxarıda qeyd etdiyimiz hadisəsdə əlləri olan iki nəfər barədə Allah bu sözləri buyurur:

{إِنْ تَتُوبَا إِلَی اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُکُمَا...}

“Əgər siz ikiniz (sirri faş edən və onu eşidən) Allaha tövbə etsəniz (çox yaxşı olar. Ona görə) ki, qəlbləriniz (haqdan) dönmüşdür.” İki nəfərdəki məqsədin əhli-sünnə və şiə təfsirçilərinin bildirdiyinə əsasən,

Ömərin qızı Həfsə və Əbu Bəkrin qızı Ayişə olduğu məlum olur.(2)

Əgər o iki nəfər bu işləri bir daha təkrar etsəydi, çox təhlükəli hadisələrə gətirib çıxara bilərdi və Allah onlara xitab olaraq buyurur:

səh:354
1- [1] . “Əl-Mizan”, c.19, səh.338.

2- [2] . İbn Abbas deyir ki, Ömərdən Peyğəmbərin əleyhinə bir-biri ilə əlbir olan qadınların kim olduğunu soruşduğumda, cavab verdi ki, Həfsə və Ayişə idi. Daha sonra sözlərinə əlavə etdi: “Allaha and olsun ki, biz cahiliyyət zamanı qadınların hansısa bir hüquqa sahib olmasına etiqad bəsləmirdik. Allah onlar barəsində ayə nazil etdi və onlar üçün hüquqular nəzərdə tutdu (və qadınlar cürətə gəldilər).” (“Səhih Buxari, c.6, səh.195 (“Ehqaqul-həqq”, c.3, səh.311-dəki nəqlə əsasən).

{...وَإِنْ تَظَاهَرَا عَلَیهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَجِبْرِیلُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ وَالْمَلَائِکَهُ بَعْدَ ذَلِکَ ظَهِیرٌ}

“Əgər ona (Peyğəmbərə) qarşı bir-birinizə kömək olsanız, belə isə (bilin ki,) şübhəsiz, Allah özü, Cəbrayıl və möminlərin əməlisalehi onun köməkçiləridir və bunlardan sonra (ona) mələklər də arxadırlar.” Ayədən məlum olur ki, bu hadisə Peyğəmbərin (s) mübarək qəlbini çox narahat edərək onun ruhuna mənfi təsir qoymuşdur. Allah da Peyğəmbəri müdafiə edərək özünün (baxmayaraq ki, onun qüdrəti təklikdə kifayətdir), Cəbrayıl, məminlərin salehinin də o həzrətə yardım edəcəyini bildirir.

€“Salehul-muminin” kimdir?

Bəhsdə diqqəti çəkən məsələlərdən biri də möminlərin əməlisalehinin (salehul-muminin) kim olmasıdır. Görəsən, burada məqsəd xüsusi bir şəxsdir, yoxsa, ayə bütün əməlisaleh olan möminlərə də şamildir? Şübhəsiz ki, zahirindən “Salehul-muminin” sözü tək halda işlədilmiş və bütün əməlisaleh, təqvalı və kamil imanlı möminlərə də şamildir. Çünki “saleh” sözü ümumilik bildirir və ümüumi mənada istifadə edilə bilər. Aydın məsələdir ki, “Salehul-muminin”in ən kamil bir nümunəsi var və o, əksər rəvayətdən əldən edilənlərə əsasən, Əmirəl-Möminin Əli ibn Əbutalibdir (ə). Bu mətləbi əhli-sünnə alimlərinin çoxu öz kitablarında nəql etmişlər. O cümlədən:

1. Əllamə Sələbi(1)

2. Əllamə Gənci, “Kifayətut-talib”(2)

3. Əbu Həyyan Undulusi(3)

səh:355
1- [1] . “Əl-Umdətu libni Bətriq”, səh.152 (“Ehqaqul-həqq”, c.3, səh.311-dəki nəqlə əsasən).

2- [2] . “Kifayətut-talib”, səh.53 (“Ehqaqul-həqq”, c.3, səh.311-dəki nəqlə əsasən).

3- [3] . “Əl-Bəhrul-muhit”, c.8, səh.291 (“Ehqaqul-həqq”, c.3, səh.312-dəki nəqlə əsasən).

4. Səbt ibn Covzi(1)

5. Süyuti, “Əd-Durrul-mənsur”(2)

6. Alusi, “Ruhul-məani”(3)

7. Hakim Həskani, “Şəvahidut-tənzil”(4)

8. Əllamə Bursuyi, “Ruhul-bəyan”(5)

9. İbn Həcər, “Əs-Səvaiq”(6)

10. Əlauddin Müttəqi, “Kənzul-ümmal”(7)

Təkcə Hakim Həskani Hənəfi bu ayə barəsində müxtəlif vasitələrlə on səkkiz hədis nəql etmişdir ki, onların hamısı “Salehul-muminin”dəki məqsədin Əli ibn Əbutalib olmasını bildirir. Onlardan üçünü diqqətinizə çatdırırıq:

1. Əsma bint Ümeys Peyğəmbərin belə dediyini nəql edir:

صالِحُ الْمُؤْمِنینَ عَلِیُّ بْنُ اَبیطالِب(8)

“Salehul-muminin Əli ibn Əbutalibdir.”

2. İbn Abbas Peyğəmbərdən (s) belə nəql edir:

هُوَ صالِحُ الْمُؤْمِنینَ(9)

“Möminlərin əməlisalehi odur.”

3. Əmmar Yasir həzrət Əlidən (ə) Peyğəmbərin (ə) onu yanına çağıraraq belə buyurduğunu nəql edir:

اَلا اُبَشِّرُکَ؟ قُلْتُ: بَلی یا رَسُولَ اللهِ وَمازِلْتَ مُبَشِّراً بِالْخَیْرِ! قالَ: قَدْ اَنْزَلَ اللهُ فیکَ قُرْآناً. قُلْتُ: وَما هُوَ یا رَسُولَ اللهِ؟ قالَ: قُرِنْتَ بِجَبْرَئیلِ ثُمَّ قَرَءَ: وَجِبریلُ وَصالِحُ الْمُؤْمِنینَ...(10)

səh:356
1- [1] . “Ət-Təzkirəh” səh.267 (“Ehqaqul-həqq”, c.3, səh.312-dəki nəqlə əsasən).

2- [2] . “Əd-Durrul-mənsur”, c.6, səh.244 (“Ehqaqul-həqq”, c.3, səh.313-dəki nəqlə əsasən).

3- [3] . “Ruhul-məani”, c.28, səh.135 (“Ehqaqul-həqq”, c.3, səh.314-dəki nəqlə əsasən).

4- [4] . “Şəvahidut-tənzil”, c.2, səh.254.

5- [5] . “Ruhul-bəyan”, c.10, səh.53.

6- [6] . “Quranın mesajları”, c.9, səh.299-dakı nəqlə əsasən.

7- [7] . Yenə orda.

8- [8] . “Şəvahidut-tənzil”, c.2, səh.254, hədis.982.

9- [9] . “Şəvahidut-tənzil”, c.2, səh.257, hədis.987.

10- [10] . “Şəvahidut-tənzil”, c.2, səh.259, hədis.989.

“Sənə müjdə verimmi? Dedim: “Bəli, ey Allahın Rəsulu. Siz həmişə xeyirlə müjdə vermisiniz.” Buyurdu ki, Allah sənin barəndə ayə nazil etmişdir. Mən hansı ayə olduğunu soruşdum. Peyğəmbər (s) buyurdu ki, sən Cəbrayılla bir sıradasan (bəli, Alah səni ona yaxın etmişdir). Daha sonra isə o həzrət bu ayəni oxudu: {...وَجِبْرِیلُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ...}”

Xülasə, bu barədə hədislər həddən artıqdır. Məşhur təfsirçi Bəhrani “Burhan” təfsirində bu zəminədəki rəvayətləri nəql etdikdən sonra Məhəmməd ibn Abbasdan onun şiə və əhli-sünnə vasitəsi ilə əlli iki rəvayət topladığını bildirir və daha sonra həmin rəvayətlərin bir qismini nəql edir.(1) Nəticədə, Allah və Cəbrayıldan sonra Peyğəmbərə (s) ömrü boyu yardım edən kəsin Əli ibn Əbutalib (ə) olduğu məlum olur. Buna əsasən, ondan başqa kim Peyğəmbərin (s) xəlifə və canişini olmağa daha layiqlidir? Görəsən, bu rəvayətlər həzrət Əlinin (ə) Peyğəmbərdən (s) sonra ümmətin ən üstün və fəzilətlisi olduğuna dəlil deyilmi? Belə olduğu halda, Allah Peyğəmbərə (s) canişin təyin edərsə, o həzrətdən başqasını seçməyə Allahın hikməti yol verərmi? Əgər Peyğəmbərə (s) canişin seçmək ağıllı insanların ixtiyarında qoyularsa, onlar Allah və Cəbrayıldan sonra Peyğəmbərə yardımçı olmuş həzrət Əlidən (ə) başqasının sorağına gedərmi? Bəli, həzrət Əli (ə) bütün ömrü boyu Peyğəmbərlə çiyin-çiyinə verərək o həzrətin yardımçısı olmuş və canişinlik məqamına da hamıdan daha ləyaqətlidir.

Ayənin verdiyi mesajlar

“Salehul-muminin” ayəsi hamıya doğruluq, saleh əməlli və imanlı olmaq mesajı verir. Eyni zamanda, ayə Əmirəl-Mömininin (ə) ardıcıllarına töxsiyə edir ki, onlar sadəcə İslamı qəbul etməklə kifayətlənməsinlər və səy

səh:357
1- [1] . “Burhan təfsiri”, c.4, səh.353.

etsinlər ki, iman mərhələsinə yetişərək onu btün əcza və bədən üzvlərində nişan verə və onlara aşılaya bilsinlər və beləliklə, möminlərin əməlisalehinə çevrilsinlər.