R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

A trofiyaning organ izm uchun aham iyati bu jarayonnin g qayerda b osh lan ­
gani, n e c h o g lik ifodalan gan iga bog'liq. M asalan, badan terisining atrofiyasi h a­
yot uchun, aytaylik, m iya yoki buyrak atrofiyasi sin gari uncha xatarli em as, miya 
atrofiyasi aql pastlikka olib borsa, buyrak atrofiyasi buyrakn in g birlam chi yoki 
ikkilam chi tartib d a b urishib qolishi ateroskleroz yoki glom erulonefrit bosh lan i­
shi tufayli su ru n kali buyrak yetishm ovchiligiga, oxirida urem iya boshlanish iga 
olib boradi.
G IP E R P L A Z IY A
G iperplaziya toqim a va organlardagi hujayralar sonining kopayishi bilan 
tariflan ad igan jarayondir. Q aysi toqim alarn in g hujayralari m itotik bo'linishga 
q o d ir bo'lsa, faqat sh un day to'qim alardagina kuzatiladi. Lekin neyronlar bilan 
k ard iom iotsitlard a bu n d ay h o d isa bo‘lm aydi, ularda faqat hujayralarning ichi­
d agi stru k turalar giperplaziyalanib, hujayralarning h ajm i kattalashib b o rad i (h u ­
jay ralar gipertrofiyalan adi), ayni vaqtda bu hujayralarda m itotik bo'linish kuza- 
tilm aydi.
G iperp laziya fiziologik sharoitlarda ham , patologik sharoitlarda ham bo'lishi 
m u m kin. F iziologik giperplaziya kom pensator va gorm on al giperplaziyaga 
b o lin ad i. K om pensator giperplaziya ju ft organlar (buyrak usti bezlari, buyrak, 
o p k a) dan biri h alok bo'lgan id a yoki olib tashlanganida boshlanadi. M asalan, 
saqlan ib qo lgan b u yrakd a kanalchalar epiteliysida giperplaziya boshlanib, 
buyrak k optokch alarin ing hajm i kattalashib boradi, bu nefronlar gipertrofiya- 
siga olib keladi. N efron larn ing o'zi esa giperplaziyaga uchram aydi.
G orm on al giperplaziyaga hom iladorlik m ah alida su t bezlari strukturalari 
son in in g ko'payib borish i m isol bo'la oladi, bu nday h o d isa q o n d a m a’lum
to'qim alar (bachadon , su t bezlari, to'qim alari) hujayralaridagi proliferatsiyaga 
tasir etad igan estrogen lar m iqd orin in g keskin ko'payib ketishiga bog'liqdir. Bu 
xildagi giperplaziya pirovard n atijada m a’sul organlar gipertrofiyasiga olib k e­
ladi. H u jayralarning gorm on lar ta’siriga qarab ozgarish i ularn ing yuzasida ham
estrogenlar, h am progesteron retseptorlari borligiga bog'liq. Steroidlar ana shu 
retseptorlarga birikib, h am D N K sintezini, ham R N K o'tm ishdoshlari sintezini 
bosh lab beradi.
E n dokrin bezlar funktsiyasi buzilishi tufayli patologik giperplaziya b o sh la­
nadi: p rostata bezi hujayralari giperplaziyasi (giperplastik prostatopatiya), endo- 
m etriy bezlari giperplaziyasi, qalqon sim on bez follikular hujayralarining giper­
plaziyasi, terin in g o'choqli giperplaziyasi (leykoplakiya) sh ular jum lasidandir.

---

Endom etriy bezlari giperplaziyasi (bu bezlarn in g soni ko'payib, b o y iga 
cho'zilishi, sitoporsim on kanalchalarga aylanib borish i) 1) tu xu m d on lar fun ktsi­
yasi aynab, estrogenlar bilan progesteron sintezi o'rtasid agi m uvozanat buzilgan 
m ahallarda; 2) ortiqcha estrogen ishlab ch iqaradigan tu xu m d on o sm alari paydo 
bo'lganida; 3) dori tariq asid a estrogenlarni ichib y u rilgan id a kuzatiladi. Q alqon- 
sim on bezdagi giperplastik jarayonlar shu bez h ajm i bilan og'irligin in g ortib 
borish iga (birlam chi gipertireoidizm ga) olib boradi.
Q alqon sim on bez funktsiyasini jonlantiradigan im m u n o globulin lar bez fol- 
likulyar epiteliysi hujayralarining m em bran asida bo'ladigan tireotrop gorm on
retseptorlariga b irikadi deb taxm in qilinadi. Shuning n atijasida gipofiz gorm on- 
lari faol holga o'tib, qalqon sim on bezdagi proliferativ jarayon iarn i kuchaytiradi 
va bu bezning hajm i kattalashib, undan tiroksin ishlan ib ch iqishi ko'payishiga 
sabab bo'ladi. Biroq, giperplaziyaning hozirgina ko'rsatib o'tilgan patologik 
xillarini organizm n azorat qilib, tartibga solib borad i, sabablari b artaraf etilishi 
bilan ular barham topib ketadi.
M uayyan sharoitlarda giperplastik jarayonlar o sm a o'sib ch iqadigan m an ba 
bo'lib qolishi m um kin. C hunonchi, endom etriy b ezlarin in g giperplaziyasi 3—4, 
5 foiz hollarda endom etriyda rak paydo bo'lishiga olib keladi. Bu p roliferatsiyaga 
uchragan hujayralarning kanserogen m oddalar ta sirig a ancha sezgir bo'lishiga 
bog'liqdir.
Shunday qilib, p atologik giperplaziya, bir tom o n d an , k asallik larga sabab 
bo'lishi m um kin (m asalan , qalqonsim on bez giperfun ktsiyasi), ikkinchi tom o n ­
dan esa o'sm alar p aydo bo'lish ehtim olini oshiradi.
M E TA PLA Z IY A