bilan bog’langan.
Erkin rad ikallar (erkin valentlari bo'lgan atom lar yoki atom guruhlari) h u
jay ran in g n orm al, odatd agich a faoliyat ko'rsatib borishini ham ta’m inlaydi.
C hun on chi, m ikroblarn in g fagotsitlar ishtirokida yem irilishiga aso san erkin ra-
dikallarn in g o k sid lash i sabab bo'ladi.
T irik hujayran in g tuzilishi jih atdan eng oddiy erkin radikallari anion-
su p erok sid ( 0 2-) v a neytral gidroksil radikali (O H - gidroksil radikalidir. Gid-
roksil radikali h u jayradagi aso siy kim yoviy m oddalarn in g ham m asi: oqsillar,
nuklein kislotalar, ko'pgin a koferm entlar, lipidlar bilan o'zaro tasir qiladiki, bu
rad ikaln in g sitotok sik ta siri asosan sh un ga bog'liq.
H ujayralar ichida erkin radikallar: 1) stress ta’siri ostid a; 2) radiatsion ener
giya (ultrabinafsha nur, rentgen nuri va ionlashtiruvchi b o sh q a turdagi nurlar)
yutilganida; 3) ekzogen kim yoviy m oddalar ta sir qilgan ida; 4) qarish jarayon ida
hosil b o lish i m um kin.
Erkin radikallar sezilarli d arajada m utagen tasir ko‘rsatish xususiyatiga
ega. K islorod ishtirokida ular hujayra organellalari m em bran alarid agi lipidlar-
ning peroksid oksidlan ishiga sabab boladi. N atijada en do plazm atik retikulum ,
m itoxondriyalar va h ujayraning b o sh q a m ikrosom al q ism lari shikastlanadi.
O rgan izm ga u glerod tetraxlorid yuborilgan ida gepatotsitlarning zararlani
shi hozir aytib o‘tilgan hodisan i izohlab beradigan ju d a yaxshi m isoldir. U glerod
tetraxlorid m etabolizm i jarayon ida jigard agi silliq en do plazm atik to‘rda ok-
sidazalar ishtiroki bilan erkin radikallar hosil b o la d i. C heklangan joyda hosil
b o lg an erkin radikallar m em bran a fosfolipidlari tarkibiga k iradigan y og kislota-
larining o‘z-o‘zidan oksidlan ishiga sabab b o lad i. Lipidli m em bran alar tuzilishi-
ning aynashi en doplazm atik retikulum tez yem irilib, fun ktsiyasi izdan chiqishi-
ga olib keladi.
En doplazm atik retikulum alteratsiyaga u ch ragan idan keyin m itoxondriyalar
zararlanadi. Plazm atik m em bran a o'tkazuvchanligi kuchaygani m u nosabati b i
lan hujayralarning bo‘kishi, kalsiy o‘tishi zo‘rayib borad i, b u lar p irovard natijada
hujayrani o'lim ga olib boradi.
K atta konsentratsiyadagi kislorod tasir qilgan ida o‘p k a va b o sh q a to q i
m alarn in g zararlanib qolishi ko'pdan beri m a lu m . A yni vaq td a erkin radikallar
hosil b o lish i, asosan «kisloro dd an zaharlanish» m ah alida y uzaga keladigan p a
tologik o zgarish larga b o g liq . H avosidagi kislorod m iq d o ri ko‘p b o lad ig an inku-
batord a boqiladigan ch aqaloqlar kozlarin in g zararlanish i, aso san ana shunday
m exanizm ga aloqadordir.
H ujayralarning erkin radikallardan n e ch o g lik ko'p yoki k am zararlanishi hu
jayralar va organizm ni erkin radikallardan him oya qiluvchi m exanizm larnin g
aso sin i tashkil etadigan antioksidantlar, su peroksidism u taza, katalaza, glutation-
p eroksidazalarn in g bor-yoqligi va n ech o glik faolligiga b o g liq .
T A B IIY (F IZ IK ) O M IL L A R
Tabiiy, y an i fizik om illar (jarohat, yuqori va p ast h arorat tasiri, atm osfera
b osim in in g birdan o'zgarishi, radiatsiya, elektr energiyasi, akustik energiya,
lazer nuri) hujayralarga har y o llar bilan tasir o'tkazadi. M asalan , p a s t harorat
tom irlarn in g torayishiga sabab bo'lib, sovuq o'tgan to'qim aga q o n kelishini ka-
m aytirib qo'yadi. Bundan tashqari, harorat ju d a p asayib ketgan hollarda hujayra
ichidagi suvda kristallanish ho disasi boshlanib, h u jayradagi m o d d alar alm ash i
nuvi anchagina izdan chiqishi m um kin. V azokonstriktorlar so vuq tasiri tufayli
falajlanib qolgan ida bu n arsa tom irlarning ken gayishiga sabab b o lib , qon oqim i
sekinlashib qolishiga va keyin qon n in g tom irlar ichida koagulatsiyalanishiga
olib keladi. H ozir aytib o‘tilgan m iso llard a hujayralarning gipoksiya tufayli zarar
lanishi ko'rsatib o'tildi.
Dostları ilə paylaş: |