R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

Jr*
* Л
< 
)
/
Atrofiya
Qi'Uf l i
Q a y t * * » * S
Q A Y T M A S X IL I
l -rasm . H ujayraning patogen om illar tasiriga javoban reaktsiyasi.
Stressga sab ab bo'luvchi tasirotga hujayra uch xil turdagi reaktsiya bilan javob 
beradi: l ) moslanish, y a n i adaptatsiya; 2 ) q aytar tarzda zararlanish; 3) o‘lim yoki 
qaytm as tarzd a zararlanish (l-rasm ).
H u jayraning moslanishi, y a n i adaptatsiyasi, uning tabiatan h ar xil tasirotlarga 
n isbatan ko'rsatgan reaktsiyasi bo'lib, a w a lo himoya tusida y u zaga chiqadi va hu­
jay ran in g yan gi sharoitlarga m oslanib olishiga, metabolizmni o'rniga tushirishga, 
zararlovchi om il tufayli tuzilish va fun ktsiyalarda ro'y bergan o'zgarishlarni bar- 
tarafetish ga qaratilgan bo'ladi.
H u jayraning shikastlanishi (alteratsiya) ham turli patogen om illar tasiriga j a ­
voban hujayra reaktsiyasi bo'lib, m oddalar alm ashinuvining izdan chiqishi, hu­
ja y r a tuzilishi va fu n k tsion al holatining o'zgarishi bilan birga davom etadi.
H ujayraning m o slan ish (ad aptatsiya), shikastlanish v a o lish jarayonlari 
stressn in g tabiati bilan kuchigagin a b o g ‘Iiq bo‘lib qolm asd an , balki qon bilan 
ta’m in lan ish, m o d d alar alm ashinuvi qan day holatda ekanligiga, hujayraning 
a w a l qan day holatda bo'lgani va n e c h o g liq tabaqalashgani h am da sezgirligiga 
ham b o g ‘liqdir. H u jayralarning qanday bo‘lm asin biror xil tasirlarga ayniqsa se z­
gir (tro p) bo'lishini bir qan ch a hollarda oson gin a izohlab b ersa b o la d i. M asalan, 
u glerod tetraxlorid organ izm ga qan day yo'l bilan yuborilm asin, jigard a par- 
ch alanadi. Ayni vaq td a hosil bo'ladigan erkin radikallar u glerod tetraxloridga

---

qaragan da ancha zaharli bo‘ladi. M an a shuning uchun h am gepatotsitlar asosiy 
zarbani o'ziga olib, erkin radikallar tasirida tez zararlanadi. K ardiom iotsitlar 
ularda m o d d a alm ash in uv jarayonlari nihoyat d arajad a yuqori bo'lishi bilan 
xarakterlanadiki, bu hujayralarning kislorod tanqisligi, y a n i gipoktsiyaga n i­
hoyat d arajada sezgir bo'lishi shunga bog'liq. Shu bilan birga poliom ielit viru si 
organizm ga hazm yo'li orqali k irsa ham , nim a sab ab d an u n in g aksari orqa m iya 
oldingi sh oxlari m otoneyronlarini zararlab qo'yishini izohlab berish qiyin.
Stressga aloqad or va patogen om illarining h am m asi a w a lig a m olekulalar 
doirasid a o z ta’sirini o'tkazadi, keyin hujayra organellalari d o irasid a su b m ik ­
roskopik o'zgarishlar, so'ngra hujayra, to'qim a, organ d o irasid a m ik roskopik 
o'zgarishlar ro'y beradi. K eyinchalik anatom ik d o irad a o'zgarishlar topiladi.
H ozir aytib o'tilgan m orfologik o'zgarishlarni topib, aniqlab olish im koniyati 
qo'llaniladigan usul-am allar, yani m etodlarga bog'liq. M asalan , m iokard ish- 
em iya tufayli zararlangan ida kardiom iotsitlardagi o'zgarishlarni gistokim yoviy 
usullar va elektoron m ikroskopiya yordam ida bir necha m in utdan keyin aniqlab 
olish m um kin bo'lsa, anatom ik d o irad a bu o'zgarishlarni bir necha soatdan keyin 
topib olsa bo'ladi.
H U JA Y R A A L T E R A T SIY A SI
Z am onaviy fanda, hujayra alteratsiyasi hujayra tuzilishining buzilishi, 
aynashidirki, bu nday h o d isa m olekulyar, su bm ikroskopik va m ikroskopik d o i­
rad a yuz berishi m um kin. Bunday h odisa piro vard n atijada hujayra faoliyati- 
ning izdan ch iqishiga, p atologik jarayon boshlanib, k asallik p ayd o bo'lishiga olib 
keladi.
H U JA Y R A Z A R A R L A N IS H IN IN G S A B A B L A R I VA P A T O G E N E Z I
H ujayra zararlanishi (alteratsiya) ning aso siy sabablari quyidagilar bo'lishi 
m um kin: gipoksiya, kim yoviy birikm alar va dori m o d d alar tasiri, tabiiy om illar, 
biologik om illar, im m u n reaktsiyalar, genetik, ya’ni irsiy kam chiliklar, ovqatla- 
nishning buzilishi, qarish.
H ozir aytib o'tilgan om illarning organizm ga ko'rsatadigan ta’sir m exanizm i 
m urakkab, chunki hujayradagi ko'pgina m olekulalar, ferm entlar, biokim yoviy 
sistem alar bir-biri bilan shu q ad ar m ahkam bog'lan gan ki, ularn ing qaysi biri 
a w a l, qaysi biri keyin, ya’ni ikkilam chi tartibda zararlangan in i aksari bilib bo'l­
m aydi. Shunday bo'lsada, ba’zi om illardan hujayra zararlanish in in g patogenezi 
m a’lum .
G IP O K SIY A
H ujayra alteratsiyasining ham m adan ko'p uchraydigan sababi gipoksiyadir. 
G ipoksiya, ya’ni kislorod tanqisligiga olib keladigan om illar ju m lasiga quyidagi- 
larni kiritish m um kin:

---

1) to m ir devorida bosh lan gan p atologik jarayon (ateroskleroz) tufayli yoki 
trom b, y o xu d em boliya tiqilib tom ir yo'lining bekilib qolishi (obturatsiya) n ati­
ja s id a q o n bilan ta’m in lan ish n in g kam ayishi;
2) n afas akti buzilganida h avoda k islorod m iqdori kam ayib ketgan ida q o n ­
n in g k islo ro d bilan yetarlicha to'yinm asligi (gipoksem ik gipoksiya);
3) anem iya bo'lishi, gem oglobin holatining o'zgarishi, m asalan , gem oglobin- 
n in g m etgem oglobin ga (B ertole tuzidan zaharlanishda) yoki karboksigem oglo- 
b in ga (is gazidan zaharlanish da) aylanishi. Bunday hollarda kislorodni tashib 
beruvchi m o d d a bo'lm ish gem oglobin funktsiyasi aynaydi.
H u jayradagi gipoktsiya d arajasiga qarab, adaptatsiya, q aytar va qaytm as