R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

Patogenez um um an kasallik va xususan ko'rinishlarining av j olib borish 
mexanizmidir. K asalliklarning kelib chiqishi, avj olib borishi, o'tishi va oqibati- 
g a tallu q li um um iy qonuniyatlarni o'rganish p atogen ez to'g risidagi um um iy 
talim otn ing m azm un in i tashkil etadi. X u ddi etiologiya singari, patogenezni 
bilib olish n azariy jih atdan gin a aham iyatga ega b o lib qolm ay, balki vrachning 
am aliy faoliyati uchun ham katta aham iyatga egadir. «P atogen ez» tushunchasi 
funktsional ozgarish larm gin a em as, odatda m uayyan bir tuzilm alarda ko'proq 
ko'zga tashlan adigan birlam chi m orfologik o'zgarishlarni ham o z ichiga oladi.

---

Ayni vaqtda kasallikning av j olib borishida shikastlanish bilan him oyalanish 
(adaptatsiya, kom pensatsiya)ning o'zaro m unosabatlari muhim aham iyat kasb 
etadi, yallig'lanish m iso lida buni ayniqsa yaqqol ko'rish m um kin. C hunonchi, 
yallig'lanish o'chog'ida p atologik jarayon lar (alteratsiya, venoz q o n dim lanishi, 
qo n n in g to x tab qolish i — staz boshlanish i, shish kelishi, m o d d alar alm ashi- 
n uvin in g buzilishi, zaharli m o d d alar hosil bo'lib borish i) bilan bir qatorda hi- 
m oyalovchi va kom pen sator jarayon lar ham avj olib borad i .(arterial qon kelishi 
ko'payadi, yallig'lanish o'chog'i atrofidagi to'qim alarda alm ashinuv jarayonlari 
kuchayadi; im m u n reaktsiyalar, lim fotsitlar m igratsiyasi, fagotsitoz boshlanadi 
v a h okazo). Biroq, h im oyalovchi v a kom pen sator jarayon larnin g bir qancha hol­
larda p atologik jarayon larga sabab bo'la olishini ta’kidlab o'tish kerak. M asalan, 
o'z tabiatiga ko'ra him oyalovchi reaktsiyalardan bo'lm ish im m un reaktsiyalar 
autoim m un k asallik lar (sistem a qizil yugirigi, ya’ni volchankasi, revm atoid artrit 
va b o sh q alar)ga sabab bo'lishi m um kin.
K asallikning klinik ko‘rinishlari organizm dagi zararlanish (alteratsiya), himoya­
lovchi, kom pensator va moslashtiruvchi reaktsiyalarning adaptatsiya reaktsiyalari­
ning n isbatiga bog'liq. Y uqorida aytilganidek, kasallik patogen om il ta’siri ostid a 
yetgan qan day bo'lm asin biror sh ikastdan («buzilishdan ») boshlanadi. Shu bilan 
birga bu «buzilish » har qan day d arajad agi tuzilm alarda, ju m ladan m olekulalar 
d o irasid a ro'y berishi m um kin. Shu n uqtai nazardan olinadigan bo'lsa, shikast 
yetishni, zararlanishni (alteratsiyani) subhujayra organellalari, hujayralar, 
toqim alar, organlar tuzilishigina em as, balki m olekulalar tuzilishining o'zgarishi, 
shuningdek m olekulalar doirasid a ro'y beradigan qayta guruhlanish deb qarash 
mumkin. M an a sh u stru ktura o'zgarishlarining h am m asi qanday do irad a ro'y 
berish idan qat’i nazar, fun ktsiyalarn in g o'zgarishi bilan birga davom etib boradi.
Sistem alarn ing strukturaviy qayta guruhlanishi (rekom binatsiya) n atijasida 
ro'y beradigan sifat o'zgarishlarining biologiyadagi en g yorqin m isoli gen m u ­
tatsiyalari (x rom osom alar qism larin in g dislokatsiyasi turli xro m osom alar qism - 
larin in g alm ashinishi, xro m aso m alar qism larin in g 180° ga burilish (inversiyasi) 
dir. Shu m utatsion o'zgarishlar sintezlanadigan oqsil sifatiga tasir qilm aydi-yu, 
uning shaklini, ferm entativ faolligini, sintez tezligini o'zgartiradi, m an a sh u n ar­
sa pirovard n atijada en zim opatiyalar boshlanish iga sabab bo'ladi. X ro m o so m a 
app aratin in g qayta gu ru hlanishi bilan birga unda m iqd or o'zgarishlarining ro'y 
berishi (aneuploidiya, poliploidiya) organizm nin g kom pensator m oslash tiru v­
chi reaktsiyalarida ham , bir qan ch a irsiy kasalliklarning kelib ch iqishida ham
m u h im o'rin tutadi (Sarkisov D. S, 1994). Q ayta guruhlanish hollari tinm ay 
o'zgarib turadigan tash qi m uhit sh aroitlariga organizm ni m oslashtiruvchi adap- 
tiv reaktsiyalarning m u h im m exanizm idir. Patologik jarayon lar avj olib borayot- 
gan id a bosh lan adigan adaptatsiya organ izm da kasallikka qarshilik ko'rsatuvchi

---

turli kom pen sator him oyalovchi m exanizm larnin g ishga tush ish id a katta ah a­
m iyatga ega.
K O M P E N S A T O R JA R A Y O N L A R