R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

Enantem a lunjlar shilliq p ard asid a oqish d o g'lar ko'rinishida paydo bo'ladi. 
U lar pastki ildizli tish lar d am id a ko’zga tashlanadi va d iagn o stik jih atdan m uhim
aham iyatga ega bo'lib hisoblanadi.
Ekzantem a yuz, bo'yin, gavda terisid a va qo‘l-oyoqlarn in g yoziluvchi yuza- 
larida paydo bo'ladigan dog'sim on yirik toshm adir. M ik rosk op bilan tekshirib 
ko'rilganida tosh m a elem entlari shish, giperem iya o'choqlaridan, b a z a n derm a- 
ning so'rg'ichli qavatida paydo bo'lgan perivaskular lim fogistiotsitar infiltratsi- 
yali qontalashlar ko'rinishida bo'lib chiqadi ep iderm is h u jayralarida shish, n ek­
roz va parakeratoz o ch o q lari bo'lgan vakuollanish h o d isalari topiladi. Bu n arsa 
pirovard n atijada epiteliyning kepakka o'xshab ko'chib tush ish iga olib keladi. 
B o d om ch a bezlari, app en diks va lim fa tugun larida q izam iq uchun xarakterli 
bo'lgan ko'p yadroli ulkan m akrofaglar yuzaga keladi.
Q izam iqda shu kasallikka aloqad or proliferativ p an bron xit boshlanib, ik ­
kilam chi infeksiya qo'shilgan m ah allarda bronxlar d evorid a keyinchalik nekroz- 
lar paydo bo'lishi m um kin. Peribronxial o'pka to'qim asi ham jarayon ga qo'shilib 
ketgan m ah alda «q izam iq q a xos o'pka» m anzarasi yuzaga keladiki, b u n d a o'pka 
to'qim asida m iliar sil do'm boqchalariga o'xshab ketadigan sarg'ish -kulran g tu ­
gunchalar topiladi. U larn in g o'rtasida bronx yo'li ko'rinib turadi. Q izam iq m u ­
n osabati bilan ensefalit va seroz m eningit ham bosh lan ish i m u m kin.
K lin ik o‘tish i uch davrga b o linadi: kataral davri, to sh m a tosh ish v a pigm en- 
tatsiya davri (3—4 kun).
Q ataral davri tan a haroratining 3 9° S gacha ko'tarilishi, yuqori n afas yo'llari 
shilliq p ard asid a o'tkir kataral yallig'lanish boshlanish i bilan tariflan ad i b azan
so xta krup (bo'gm a) boshlanish i m um kin (enan tem a ham shu dav rda paydo 
bo'ladi).
Toshma toshish dav ri (4— 5 kun ) dog'sim on-papulyoz to sh m a paydo bo'lishi 
bilan tariflan ad i. B u n d a b em orn in g yuzi kerkib, burni bilan yuqori labi shishib 
turadi, ko'zlari qizarib, yiringlab turadi. Pigm entasiya d av rid a tosh m a rangi 
o'zgarib, qoraya boshlaydi-da, keyin jigarran g tusli bo'lib qoladi.
Q izam iq asoratlari ju m lasig a laringit, laringotraxeit, pnevm on iya, otit, yuz 
y u m sh oq to'qim alarining n am li gangrenasi (n om a) kiradi.

---

B A K T E R IY A L A R Q O ‘Z G ‘A T A D IG A N K A S A L L IK L A R
D IF T E R IY A
Difteriya — shilliq p ardalar, aso san yuqori n afas yo'llari shilliq p ard alarid afib - 
rinoz y allig’lanish boshlanishi va kasallik qo'zgatuvchisining ekzotoksini ta’sirida 
um um iy intoksikatsiya bo'lishi bilan ta’riflanadigan o'tkir infektsion kasalliklar 
ju m lasig a kiradi.
E tio lo g iy a si v a p ato g e n e z i. D ifteriya qo'zg'atuvchisi K lebs — Leffler batsil- 
lasidir. U tashqi m u h itda ancha ken g tarqalgan. O dam larn in g to m o g‘i, ichagi, 
terisid a va jaro h atlar y u zasid a ko‘p top iladi (batsilla tashuvchanlik).
D ifteriya tayoqchasi o z ig a x o s ekzotoksin ishlab ch iqaradigan korinobakte- 
riyalar gu ru h iga kiradi. B u ekzotoksini difteriya qo'zg'atuvchisi virulentligining 
aso siy om ilidir. D ifteriya qo'zgatu vchisining patogen ligini belgilab beradigan 
kom p lek sga toksin d an tash q ari gialuronidaza, n eyram inidaza va antifagotsitar 
om illar kiradi. H ujayra ichida sintezlangan toksin hujayra devorid agi kanallar 
orqali atrofdagi m u hitga chiqib, m ak roorgan izm d a bosh lan adigan m ahalliy va 
u m u m iy h o d isalarga sabab bo'ladi deb taxm in qilinadi.
M ahalliy jarayon larn in g boshlanish m exanizm i infekt kirgan jo yd agi to'qi- 
m alarga batsillalar v a toksin larin in g ta sir qilishi n atijasida o‘sh a toqim alarn in g 
to g ‘rid an -to g 1ri zararlan ish iga b o g'liq deb hisoblanadi. D ifteriya patogen ezida 
ekzotoksin larn in g q o n d a aylanib yurishi alohida aham iyatga ega. K asallikning 
o z ig a x o s intoksikatsiya tufayli o g 'ir o'tadigan um um iy sim ptom lari nafas 
yo'llari difteriyasida n im a sab ab d an hech qachon kuzatilm aydiyu, lekin tom o q 
difteriyasida ko'p kuzatiladi d egan m asala ham on sir bo'lib q o lm oq d a. Difteriya 
tayoqchasi shilliq p ard ad agi kirish darvozasi so h asid a kop ayib b orad i. B unda 
shu m ik robd an ajralib ch iqadigan ekzotoksin epiteliy nekrozi, tom irlar pareziga 
sab ab bo'lib, tom irlar devori o'tkazuvchanligining o'zgarib qolishiga olib kela­
di. M an a shu n arsa tom ir yo'lidan fibrinogen ajralib chiqishiga sabab bo'ladi. 
Infeksiyalangan shilliq p ard a y u zasid a fibrinogen ivib qolishi n atijasida fibroz 
p ard a hosil bo'ladi. D ifteriyada b o sh q a organlar, ayniqsa, yurak-tom irlar, n erv 
sistem asi, bu yrak usti bezlari h am zararlanadi. Ekzotoksin organ izm dan ajralib 
ch iq ar ekan, bu yrak kanalchalari epiteliysiga ta’sir etib, uni zararlaydi. Im m unitet 
tanqisligi, en dokrin sistem an in g n oraso ligi alohida aham iyatga ega bo'ladi.
Infeksiya m an bai k asal o d a m yoki tok sik batsilla sh tam m larini tashib yu ru v­
chi kishilardir. D ifteriyaning atipik xillari bilan og'rigan bem orlar epidem iologik 
jih atdan ayniqsa xatarli hisoblan adi. Bu kasallikning sp o rad ik hollari ham , 
epidem iyalari ham uchrab turadi. Infeksiya o'tishining aso siy m exanizm i havo- 
tom chi yo'lidir.
P a to lo g ik a n a to m iy a si infeksiya darvozalarida ro'y beradigan m ahalliy 
o'zgarishlar va turli ichki organ larda boshlanadigan jarayon lardan tarkib topadi.
M ah alliy o'zgarishlar, ayniqsa b od om ch a bezlari, yum sh oq va qattiq tanglay, 
h alq u m devorid a ro'y beradi. U lar og'iz, burun, bu run -halqum b o sh lig 'id a ham

---

bo'lishi m um kin. Ba’zan difteriya p astga tushib, hiqildoq , traxeya, yirik v a m ayda 
bron xlarga ham o‘tadi (70-rasm ).
H iqildoq, traxeya va bron xlarn in g krupoz-difteritik zararlanishi chin kru p 
deb ataladi. D ifteriyada h am m adan tipik tarzda zararlan ad igan jo ylar tom oq, 
burun , h iqildoq, traxeyadir. K asallikning ko'z kon’yunktivasi va sh ox p ard asid a, 
qin shilliq p ardasida, badan terisid a h am bo'lishi unch a tipik em as deb h iso bla­
nadi. D ifteriyada kuzatiladigan m ah alliy o'zgarishlar m ohiyat e’tibori bilan o'tkir 
yallig'lanish jarayon i boshlanish idan (dastlabki h afta dav om ida) iborat bo'ladi. 
O ldiniga (birinchi davrida) bu jarayon katar tu sid a bo'ladi — shilliq p ard a ju d a 
giperem iyalanib, shishib turadi. So'ngra bu jarayon fibrinoz sh ald ga kiradi. 
Shishib, ju d a giperem iyalangan shilliq p ard ad a kulran g-gun gu rt yoki sarg'ish 
tusli karash lar paydo bo'ladi. M an a shu qalin k arash lar shilliq p ard a yuzasiga 
zich yopishib turadi va qirilganida aran g kochadi. U lar leykotsitlar aralash gan
fibrin, ko'chib tushgan epiteliy v a bir talay difteriya batsillalaridan iborat bo'ladi. 
Fibrinoz yallig'lanish kru poz va difteritik bo'lishi m um kin.
70-rasm. Tomoq, hiqildoq, traxeya, bronxlar 
difteriyasi. Bular shilliq pardasinint yuzini sarg'ish 
karash zich qoplab olgan:
1 — bodomcha bezlari, 2 — hiqildoq, 3 — traxeya.
K ru poz yallig'lanishda fibrinoz pardalar shilliq p ard an in g yuzasid a o'tiradi va 
o so n ko'chib tushadi. Shu xild agi yallig'lanish traxeya va bron xlarda, ya’ni silindr- 
sim on epiteliy bilan qoplangan jo ylard a kuzatiladi. A sl difteritik yallig'lanish 
ko'p qavatli yassi epiteliy bilan qoplangan jo ylard a ko'riladi (tom oq, b od om ch a 
bezlari, ovoz boylam lari, hiqildoq q o p q o g 'i orqa yuzasi, bad an terisida). Bunday 
hollarda karash m ah kam yopishgan v a uni shilliq p ard ad an ajratish qiyin bo'ladi.
H iqildoq, traxeya va bronxlarning fibrinoz yallig'lanish ida chin k ru p b o sh ­
lanishi m um kin. Buni qizam iq v a gripp m ahalida bo'ladigan so xta k ru p d an farq 
qilish, ajratib olish kerak. Soxta k ru p d a fibrinoz p ard alar u m um an bo'lm aydi va 
yallig'lanish tabiatan katar tarzda o'tadi. N afasn in g qiyinlashib, stenotik bo'lib 
qolish i xiq ild oq m uskullarining alohida bir tarzda tasirlanib, sp azm ga u ch rash i­
ga bog'liq.

---

K asallik n in g ikkinchi dav rid a (birinchi haftasining oxiri va ikkinchi haftasi- 
n in g bo sh larid a) p ard alar koch ib tush a boshlaydi, bu n arsa shilliq parda yuzasida 
rah n alar (n u q so n lar) paydo bo'lishiga olib keladi. Bu rahn alar keyinchalik asar 
q o ld irm asd an yo'qolib ketadi (kasallikn in g uchinchi davri). Pardalarning kochib 
tush ish i yuzaga kelgan n ekrozlar chizig'i bo'ylab bosh lan adigan dem arkatsion 
yallig'lanish yo'li bilan yoki yiringli yallig'lanish yo'li bilan bo lib o'tadi. Difteriya 
u chu n zararlangan to'qim alarda b ird an seroz shish boshlanish i xarakterlidir. 
M an a sh un day sh ish m a’lum jo ylard a (bodom ch a bezlari, ovoz boylam lari so ­
h asid a) p ayd o bo'lgan ida asfiktik hodisalarga olib kelishi m um kin. Shish ba’zan 
bo'yin y u m sh o q to q im alarin in g kattagin a q ism iga ham o'tib ketadi, shuning 
n atijasid a bo'yin o'z shaklini yo'qotib, od am n in g b osh i to'g'ridan-to'gri gavdasi 
u stid a turgan d ek bo'lib tuyuladi. D ifteriyaning o g'ir o'tadigan um um iy h odisalar 
bilan ta’riflan adigan an a shu xili tok sik difteriya deb ataladi. B u n d a o'lim hollari 
34 foizni tashkil etadi. D ifteriyaning o g' ir turlaridan biri gem orragik, xavfli yoki 
g ip e rto k sik difteriya degan xilidir. Difteriyaning bu xilid a badan terisi, shilliq 
p ard alarga, difteriyadan zararlangan v a bundan tash q ari joylarga qon quyilib, 
u lardan q o n oqib turadi (D V S sin drom ).
D ifteriya eng b o sh id an o q kataral yallig'lanish tariqasida o'tishi va difteritik 
yallig'lan ish ga aylan m asligi m um kin. Kataral yallig'lanish ko'pincha chaqaloq- 
lar, go'dak bolalarda, sh un in gdek bu run difteriyasi m ah alida kuzatiladi. Giper­