R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

o'zgarishlar perifokal o'zgarishlardan ustun bo'lib ketgan m ah allarda kuzatiladi. 
E k ssu d at ju d a tez n ekrozga uchraydi. O datd a zaiflashib qolgan bem orlarda ku 
zatiladi, lob ar tusda bo'lishi m u m kin. A tsinoz, lobular, segm entar, kazeoz pnev- 
m o n ik o c h o q lar ham yuzaga kelishi m um kin. K azeoz pnevm oniya ko'pincha har 
q an d ay turdagi tuberkulyozning oxirgi davrid a boshlanadi, organizm him oya 
kuch larin in g susayib qolishi sh un ga olib keladi.
K azeoz pnevm on iyad a o'pka kattalashib, zich bo'lib qoladi, kesib ko'rilganida 
sariq bo'lib ko'zga tashlanadi. Plevrada fibrinoz karashlar topiladi.
0 ‘t k ir k av ern o z tu b e rk u ly o z su zm asim o n yiringli m assalar bilan to'lib 
turgan bo'shliqlar, ya’ni kavernalar paydo bo'lishi bilan tariflan ad i (83-rasm ). 
K avern a bron xial daraxt bilan tutashgan bo'lsa, buni ochiq yoki nafas oluv- 
chi kaverna deb ataladi. B ronxga tutash m agan kaverna yopiq kaverna bo'ladi. 
K avern alarn in g aso siy qism i ekssu dativ jarayon lar n atijasida yuzaga keladi. 
U larn in g kattaligi yasm iq do n idan to ch aqaloq b ola b osh idek bo'ladi. Kavernalar 
aso san h am ekssudat, ham o'pka toqim asin in g su zm asim on nekrozga uchrab, 
irib b orish i n atijasida paydo bo'ladi.
Irish bosh lan gan id an keyin kazeoz yoki kazeoz-yiringli m assalar tegishli 
bro n x yo'lidan chiqa boshlaydi. Su zm asim on m assalarn in g aso siy qism i tushib 
ketgan id an keyin kaverna ichki yuzasi granulyatsiya bilan qoplanadigan davr 
b osh lan ad i. B u n d a spetsifik tuberkulyoz jarayon lari endi keyingi o'ringa o'tib q o ­
ladi, lekin o'sha kavernalarnin g o'zida bir talay K ox batsillalari bo'lishi m um kin. 
Y an gik avern alar yup qa devorli bo'ladi, shu devorin in g chetida irim ay qolgan su z ­
m asim o n m assalar qoldiqlarin i ко'rish m um kin, elastik kavernalar deb shularni 
aytiladi. Y irik kavernalarda ko'pincha qo'shni kavernalarni bir-biriga tutashtirib 
tu rad igan b ir nechta yo'l va kavernalar bo'ladi. A na shunday yo'llarning y u za­
g a kelishi sh un ga bog'liqki, su zm asim o n m assalar bron xga yorilibgina qolmay, 
balki o ld in ham m avjud bo'lgan en g yaqin d agi kavernaga yoriladi. Kavernalar 
ak sari p levra tagid a joylash gan bo'ladi, lekin plevra bo'shlig'iga nisbatan kam
h o llard a teshib ch iqadi (p iopn evm otoraks boshlanish i kam uchraydi). Sababi 
sh uki, b u jo y d a qattiq va qalin plevra bitish m alari bo'ladi. E ski kavernalarning 
devori q alin bo'lib, ch andiq ko'rinishida ko'zga tashlanadi. U larn in g puchchayi- 
shi an ch a qiyin (rigid, elastikm as kaverna). Ichki yuzasi silliq va ba’zi joyda ko'p 
qavatli y assi epiteliy bilan qoplan gan (epitelizatsiya boshlangan ) bo'ladi.
K avern alar kattagina x av f tug'diradi, chunki ular quyidagi asoratlarni 
keltirib ch iqarish i m um kin: 1) ichidagi m assalar sog'lom o'pka p aren xim asiga 
asp iratsiyalan gan ida yangi fokuslar p ayd o bo'ladi; 2) kavernalar devorida tom ir­
lar (o'pka, b ron x arteriyalari, o'pka venalari tarm oqlari) anevrizm asi yuzaga keli­
sh i m u m k in . Bunday anevrizm alarnin g yorilishi od atd a holdan toydiradigan, 
ko'pincha o'lim ga olib borad igan qon ketishiga sab ab bo'ladi; 3) kavernalar de- 
vo rid agi ven alarda varikoz ken gaym alar paydo bo'lishi m um kinki, bu ham qon 
ketishiga olib kela oladi.

---

Yirik va eski kavernalar od atd a o'z-o'zidan bitib ketm aydi. M ayda bo‘shliqlar 
chandiqlanib qolishi m um kin. B u n d a a w a l bo'shliq puchayib, tirqish sim on ka- 
verna yuzaga keladi. Suniy pn evm otoraks (o'pka tuberkulyoziga davo qilishn in g 
en g ko'p rasm bo'lgan usu llaridan biri) qo'llanilganida h am kavernalar shu tariqa 
yassilanib, puchayadi. K avernaga keluvchi bron xn in g bekilib qolish i ham un in g 
bitib ketishini osonlashtiradi. Ba’zi hollarni kavernan in g b iologik yo‘1 bilan bi- 
tishi deb ham aytiladi, bunda kaverna ancha bujm ayib, ko'p pigm en tlan gan va 
do m b o q ch alar k o rin ish id agi o‘z ig a x o s belgilari m utlaqo bo'lm agan qalin fibroz 
kapsula bilan o'ralib qoladi.
84-rasm . Fibroz-kavernoz o'pka sili.
F ib ro z-k av ern o z tu b e rk u ly o z yoki surunkali o'pka sili — kasallik su ru n kali 
tarzda o'tadigan bo'lib qo lgan da o'tkir kavernoz tuberkulyozdan paydo bo'ladi. 
Bunday hollarda kaverna devori qattiq bo'lib qolad i, u uch qavatdan tuzilgan 
bo'ladi 1) ichki — piogen, nekrotik qavat, bu n d a parchalanib kelayotgan bir talay 
leykositlar topiladi; 2) o'rta — tom irlarga boy bo'lib, granulyatsiya bosh lan gan
qavat; 3) tash q i — biriktiruvchi qavati.
K avernaning ichki yuzi notekis bo'ladi. Jarayon asim m etrik tarzda avj olib 
borad i, ya’ni u h am ish a bir o'pkada ko'proq ifodalangan bo'ladi (84-rasm ). Sp etsi­
fik tuberkulyoz jarayon i yuqori segm entlardan p astki segm en tlarga kontakt yo'li 
bilan ham , bron xlar orqali ham asta-sekin tushib boradi.
K averna b a z a n o'pkaning bir segm entini, goh id a esa ikkala segm entini ham
egallab olishi m um kin. Ichida yiringli suyuqlik va b ir talay m ikobakteriyalar 
bo'lishi xarakterlidir. K avernalar atrofida xilm a-xil och o q lar (to'qim a reaktsiya- 
sining xiliga qarab) va bronxoektazlar ko'zga tashlanadi. Biriktiruvchi to q im a 
o'pkaning shaklini o'zgartirib yuboradigan tarzda o'sib, rivojlangan bo'lsa, S u n ­
day hollarni sirrotik op ka tuberkulyozi deb aytiladi. B u n d a o'pka shakli o'zgarib, 
toqim alari zichlashib qoladi.
Ikkilam chi o'pka tuberkulyozida op k ad an tash q arida uchraydigan asoratlar. 
O 'pqa reinfeksiyasida ko'pincha kasallikning gem atogen yo'l bilan tarqalib bori-

---

shi, infeksiyalangan sekretlarn in g yutib yuborilishi n atijasida b osh q a organlarda 
ham o'zgarishlar boshlanadi. Ichki organlarda yuzaga keladigan o'zgarishlar 
to'qim aning parch alan ish m ah su lotlari bilan organizm nin g u zo q m uddat 
dav om ida u m u m an zaharlanib borish iga bog'liq bo'lishi ham m um kin.