R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

Z axm n in g ikkinchi dav ri kasallik yuqqan idan 6 — 10 h afta keyin boshlanib, 
o'tkir infektsion kasallikk a x o s sim ptom lar bilan tariflan ad i v a 3—4 yilga 
cho'ziladi. B em or lanjlanadi, harorati ko'tarilib, boshi, bo'g'im lari, m uskullari 
og'rib turadi. B ad an terisi va shilliq pardalarid a bir talay yallig'lanish ochoqlari 
(sifilid lar) paydo bo'ladi. U lar d o g lar (rozeolalar), p ap u lalar va tugunchalar 
(p u stu lalar) ko'rinishida ko'zga tashlanadi.
M an a shu sifilidlarda shish yuzaga kelib, epiderm is yum sh ab qoladi, tom ir­
lar q o n g a to'lib, yallig'lanish infiltratsiyasi (lim foid va p lazm atik hujayralardan 
ib orat infiltratsiya) yuzaga keladi. R ozeolalar atrofida p erivasku lar infiltrat y u za­
g a keladi, p ap u lalar tosh gan m ah ald a bunday infiltrat diffuz bo'ladi. Papulyoz 
to sh m alar bo'lgan jo y d a vaskulit h o d isalari sezilib turadi. Elektron m ikroskop 
bilan teksh irib k o rilgan d a en doteliositlam in g fagolizosom alari, periendotelial 
bo'shliq, m akrofaglar, p lazm otsitlard a kasallik qozg'atuvchilari topiladi. Sifilid­
lar o q ish trepon em alarga ju d a boy bo'ladi, shuning uchun ham ko'pincha kon-

---

takt yo‘li bilan kasallik yuqtiruvchi m an ba b o lib hisoblan adi. Z axm n in g ikkinchi 
davri ju d a yuqum lidir.
Lim fa tugun larid a yuzaga keladigan struktura o'zgarishlari o'ziga xos, ya’ni 
spetsifik o'zgarishlar em as, balki shunchaki shish, giperplaziya, n ekroz o'choqlari, 
oq ish trepon em iyalar och oq larid an paydo bo'ladi.
Z ararlangan joylarn in g ko'p, toqim alard agi o'zgarishlarning tabiatan ek ssu ­
dativ bo'lishi, bu larn ing kasallik yuqqanidan bir m u nch a keyin paydo bo'lishi 
ikkilam chi zaxm n in g giperergik reaksiya tarzida o'tayotganidan dalolat beradi. 
Ichki organlarn in g zararlanishi ham kuzatiladi. C hun on chi, jig ard a perixolan- 
gitga x o s m an zara v a nekroz o'choqlari, buyrakda proliferativ glom erulonefrit 
paydo bo'ladi.
Uchinchi davri 3—6 yildan keyin boshlanadi, surunkali diffuz interstisial 
yallig'lanish boshlanishi, turli organ va to'qim alarda o'sm aga o'xshash tugunlar — 
gum m alar hosil bo'lishi bilan ta’riflanadi. Birinchi holda tom irlar yo'li bo'ylab lim- 
foid v a plazm atik hujayralardan tashkil topgan infiltratlar paydo bo'ladi, prolifera- 
tiv endarteriit va lim fangit boshlanadi. G um m a zaxm ga aloqad or granulyom atoz 
yallig'lanish o'chog'i (zaxm granulyom asi) bo'lib hisoblanadi. G u m m alard a trepo­
n em a ahyon-ahyonda topiladi. G um m alar ko'pincha turli suyaklarning suyak ust 
p ardasida (m asalan, burun qirrasida), jigar va b osh m iyada bo'ladi (zaxm gran ul­
yom asi). G um m alar talaygina limfotsitlar, plazm atik hujayralar, epitelioid va ulkan 
hujayralardan iboratdir. G ranulatsion toqim a kapillarlarga boy bo'ladi. G u m m a­
lar m arkazida m udom nekroz o'choqlari hosil b o lib turadi. G ranulyasiyalar keng 
m iqyosda nekrozga uchragan m ahallarda suyak to'qim asining ba’zi joylarida ham
nekroz boshlanib, nekrotik karies yuzaga keladi.
Yallig'lanish jarayon i so'nib b org an id a nekrotik m assalar so'rilib ketadi. 
G u m m a o'rni esa chandiq b o lib qoladi. G u m m alarn in g ch andiqlan ishi organlar 
sh aklinin g o’zgarib ketishiga olib kelishi m um kin (m asalan , b u ru n so h asin in g 
zararlanishi bu run nin g tushib ketishiga sabab bo'la oladi, zaxm yeb yuborgan
bu run deb shuni aytiladi).
M iya to'qim asida gu m m a hosil bo'lishi m iya o'sm alarid a ko'riladigan sim p- 
tom larga ju d a o'xshab ketadigan m ahalliy sim ptom lar p ayd o bo'lishiga olib k e ­
ladi.
Jigarn in g gu m m ad an zararlanishi oq ibatida jig ar to'qim asi yem irilib, zaxm - 
dan bo’laklarga bo'lingan jig ar degan narsa yu zaga keladi (85-rasm ). B unda 
ch andiqlar shu qad ar ko'payib ketadiki, jig ar sirroziga x o s bo'lgan sim ptom lar 
p aydo bo'lishi m um kin, zaxm ga alo q ad o r sirroz deb shuni aytiladi.
K asalliknin g uchinchi davri uchun ichki organlar, ju m lad an yurak, hazm
yo'li tom irlari, n erv sistem asin in g zararlanishi, ya’ni visseral zaxm boshlanish i 
xarakterlidir. Bular orasid a tom ir va yuraklarning zararlanish i klin ik jihatdan 
katta aham iyatga ega.

---

V IS S E R A L Z A X M
Y urakning zararlanish i gu m m alar paydo bo'lishi va surunkali oraliq m iokar- 
dit b osh lan ish iga bog'liq. G u m m alar yurakning h ar qan day bo'lim ida joylasha 
oladi. U larn in g yurak o'tkazuvchi sistem asi so h asid a bo'lishi yurak blokadasi- 
ga olib keladi. O raliq m iokardit n atijasida dag'al kardioskleroz avj olib boradi. 
Yurak zax m id a aorta q o p q o q lari ham zararlanishi m um kin. B ularnin g shakli 
o'zgarib qolish i tufayli q o p q o q lar yetishm ovchiligi boshlanadi yoki yurak teshik- 
lari torayib qo lad i (stenoz). A rteriyalar zaxm i proliferativ arteriit k orin ish id a 
n am oyon bo'ladi, b u n d a keyinchalik borib arterioskleroz boshlanadi. A orta 
h am m ad an ko‘ra ko‘p ro q zararlan ad i, zaxm ga aloqad or m ezaortit deb shuni 
aytiladi. Yallig’lanish jarayon i tom irn in g tashqi p ard asid a boshlanadi. Adven- 
titsiydagi v asa vasorum  atrofida lim foid va plazm atik hujayralardan iborat in- 
filtratlar paydo bo'ladi. K eyin bu infiltratlar tom irn in g o rta p ard asiga o'tadi va 
shu y erda elastik m u sku l elem entlari parchalanib, fibroz va gran ulatsion toqim a 
bilan alm ash in ib b orad i. A ortan in g zararlangan qism i puls zarblarining ta’siri 
o stid a do'm payib chiqib, an evrizm alar hosil q ila boshlaydi (zaxm ga aloqad or 
an evrizm a paydo bo'ladi) b u n d ay anevrizm a ko'pincha aortan in g yuqoriga 
ko'tariluvchi qism i va r a v o g id a ko'riladi. A nevrizm a tazyiqi ostid a atrofdagi 
to q im alar atrofiyaga uchraydi. A nevrizm aning yana bir asorati perikardit, plev­
ra, qizilo'ngach, bron xlar bo'shlig'iga yorilib, o'lim ga olib borad igan qon ketishi­
g a sabab b o lishidir.
A orta yuq origa ko'tarilib boru vchi qism i boshlang'ich bo'lim larining (toj 
tom irlari chiqib keladigan jo y atrofining) zararlanishi shu aorta qism in in g tora­
yib, m iokard n in g qon bilan yetarli ta’m in lan a olm ay qolishiga olib keladi.
B o sh m iya, o'pka arteriyalarining zararlanib, ularda anevrizm alar hosil 
bo'lishi qiyosan k am ro q uchraydi.
H azm yo'li va n afas organ larin in g zaxm i gu m m alar h osil bo'lishi bilan 
ta’riflanadi, gu m m alar ko'pincha qattiq va y u m sh oq tanglay, b od om ch a bezlari, 
jigar, o'pkada h osil bo'ladi.
N eyrosifilis — n erv sistem asin in g zaxm dan zararlanishi bo'lib, ko'pincha 
k asallik n in g uchinchi davrid a boshlanadi. N eyrosifilisning gu m m oz va oddiy