R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

B o g'im lar tuberkulyozi. Birlam chi artrit (tuberkulyoz sinoviti) tariqasid a 
davom etib b orish i yoki kasallikning epifizdan o'tishi n atijasida boshlanish i 
m um kin. Tuberkulyoz artriti quyidagi shakllarda: 1) p olip oz o'sim talar paydo 
bo'lishi bilan birga davom etadigan surunkali bo'g'im istisq o si sh aklida; 2) gra- 
nulyom atoz yallig'lanish shaklida; 3) yiringli artrit sh aklida o'ta oladi, suyak - 
bo'g'im lar tuberkulyozi um um iy am iloidozga olib keladi.
Jin siy o r g a n la r tu berk u lyozi. Erkaklarda p ro stata bezlari, m o yak ortiqlari, 
u ru g ' chiqaruvchi yo'li tuberkulyozi uchraydi. B irm un ch a kechki m u dd atlard a 
k asallik m oyak p aren xim asiga o'tishi m um kin.
Ayollar jin siy organlari orasid a bach ad on naylari h am m ad an k o r a ko‘proq 
zararlanadi. Silga alo q ad o r salpingit bolalikda bosh lan ish i va tabiatan ikki to- 
m onlam a bo'lishi m um kin. B achadon naylari yogo n lash gan bo'lib ko'zga tash ­
lanadi, u larn ing o'rtasida kazeoz m assa bo'ladi yoki sh illiq p ardasin in g b ag rida, 
seroz p ard asid a bir talay do'm boqchalar yuzaga keladi. K asallik tuxu m don larga, 
bach ad on shilliq pardasiga o'tishi m um kin. B ach adon shilliq p ard asiga o'tganida 
granulyom atoz yoki kazeoz en dom etrit m an zarasi vu ju dga keladi. Yolg'iz 
bach ad on v a qin ga tutash qism in ing tuberkulyozi h am tasvirlangan.
B u y ra k la r tu b e rk u ly o zi ко pin cha tuberkulyozga alo q ad o r pielit yoki buyrak 
so'rg'ichlari tuberkulyozi tariqasida boshlanadi.
IK K IL A M C H I T U B E R K U L Y O Z
Ikkilam chi tuberkulyoz od atd a katta yoshli od am lard a uchraydi v a k asal­
likning q o zish i, residivibo'lib hisoblanadi.
Bakteriologik nuqtai nazardan olgan da n afaq at birlam chi kom pleksn in g 
qism lari, n afaqat n orm al organlar (kasallik qo'zg'atuvchisi bo'lgan lim fa tu g u n ­
lari), balki b ir zam on dagi birlam chi tuberkulyoz m ah alida o p k ad an tashqari- 
d a yuzaga kelgan kasallik o'choqlari h am reinfeksiya m an bai bo'lishi m um kin. 
Ikkilam chi tuberkulyozning aso siy xususiyatlari jarayon n in g n uqul deyarli 
bronxlar b o y lab , o'pkada intrakanalikular tarzda asta-sekin tarqalib borish ga 
m oyil bolish idir. O 'pka reinfeksiyasi katta yoshli o d am lard a uchraydigan o p k a
tuberkulyozi yoki o'pka silidir. K o p g in a hollarda reinfeksiya 18— 25 yoshlarda 
uchraydi.
A natom ik jih atdan olgan da A brikosov o'chog‘i (reinfeksiya o'chog'i) ekssu- 
datli pnevm oniya fokusidir. U nin g birlam chi affektdan farqi qu yidagilardan ibo- 
rat: 1) reinfeksiya o'chogi oxiri baxayr hollarda k apsu la bilan oralib , petrifikatsi- 
yalanadi, lekin reinfekt kapsulasi v a ch andiqlarida hech qachon su yak to q im asi 
p aydo bo'lm aydi; 2) reinfektning aso san o'pkaning ustki qism larid an , ya’ni o'pka 
uchlaridan jo y olishi xarakterlidir. Birlam chi affektning o'pka u chlarida bo'lishi 
ju d a k am d an -k am uchraydi. 3) rein feksiya o 'ch oq lari tab iatan ko'p b o 'lad i;
4) birlam chi affekt uchun lim fa tugun larin in g zararlanishi x o s b o lsa , bu n d a 
u lar zararlan m asdan , faqat kattalashib turadi, xolos; 5) birlam chi affekt o d am d a

---

plevra tagid a jo ylash adi, reinfeksiya o'chog'i esa o p k a to'qim asining ichkarisida, 
ba’zan o‘pka darvozasin in g sh u n d o qqin a yonidan jo y oladi.
Ikkilam chi tuberkulyozda o'pka h ar xil tarzda zararlanadi, shu m u nosabat 
bilan ikkilam chi tuberkulyozning turli xillari tafovut qilinadi:
1) o'tkir ochoqli tuberkulyoz; 2 ) fibroz ochoqli tuberkulyoz; 3) infiltrativ tuber­
kulyoz; 4) tuberkulom a; 5) kazeoz pnevm oniya; 6) o'tkir kavernoz tuberkulyoz; 
7) fib ro z kavernoz tuberkulyoz; 8) sirrotik tuberkulyoz.
Tuberkulyozning hozir k o rsatib o'tilgan xillaribir vaqtn ing o z id a k asal­
lik n in g avj olib b orish id agi turli b osqich lar bo'lib hisoblanishini ham takidlab 
o'tish kerak.
0 ‘tk ir o'ch oq li tu b e rk u ly o z ikkilam chi tuberkulyozning en g dastlabki va 
ilk turidir. Y uzaga kelgan reinfekt o'choqlari tabiatan kazeoz, atsinoz, lobular 
bron xopnevm oniya tarzida bo'lishi m um kin.
Lobular, bituvchi lobular va lob ar pnevm on iyalar kazeoz, kavernoz tuberkul­
yoz deb ham yuritiladi, chunki ular su zm asim o n n ekroz boshlanish i, su zm a­
sim o n m assalarn in g irib, kavernalar h osil bo'lishi bilan ta’riflanadi.
O 'pka bo'lakchalaridagi bronxlarga ham infeksiya o'tib, spetsifik endobronxit, 
m ezobron xit v a p eribron xit boshlanish i ham m u m kin. Tuberkulyoz do'm boq- 
ch alaridagi su zm asim o n n ekroz b ron x devoriga rahn a yetib, kazeoz panbronxit 
b osh lan ish iga olib b orad i. Jarayon so'nib boradigan hollarida kazeoz p nev­
m on iya o'choqlari epitelioid h u jayralar va ora-sira lim foid hujayralar bilan 
P iro gov-L an gxan sn in g ulkan h ujayralaridan iborat ko'tarm a bilan o'ralib boradi. 
K eyinchalik bu o'choqlar k apsu la bilan o'ralib, petrifikatsiyaga uchrashi m um kin.
F ib ro z o c h o q li tu b e rk u ly o z o'tkir och oqli tuberkulyozning o'tib borishidagi 
b ir davr bo'lib, bu n d a A brikosov o'choqlari bitganidan keyin jarayon yana qo'zib 
qolad i. R einfeksiya o ch oq lari b itg an id a kapsulaga o'ralgan va qism an petrifi- 
katsiyalangan ancha yirik o'choqlar (A shoff-Pulev o'choqlari) hosil bo'ladi, b u ­
lar o'pkaning birinchi va ikkinchi segm entlarida jarayon nin g qo'zishida m a’lum
ah am iyatga ega. B u n d an tash q ari, birlam chi infeksiya davridagi gem atogen 
o'choqlarning oq ib atid a yuzaga keladigan Sim on ov o'choqlari ham topiladi. 
D em ak , fibroz o ch oq li tuberkulyozlar skleroz m aydonlari, kapsulada o'ralgan 
k ich ikroq o'choqlar va spetsifik jarayon n in g yangi atsinoz yoki n odo z ochoqlari 
birga uchrab turadi.
In filtra tiv tu b e rk u ly o z. Infiltrativ tuberkulyozning xususiyati shuki, aso san
n osp etsifik perifokal yallig'lanish h iso b iga o'pkaning talaygina qism i zararlanadi. 
Tuberkulyozning h am m a xillarid a h am od atd a p erifokal infiltratlar deb ataladi- 
gan tu zilm alar paydo bo'ladi, ularni ba’zan jelatinoz yoki deskvam ativ p n ev­
m on iya deb ham yuritiladi, chunki alveolalar epiteliysi ko'plab ko'chib tushib tu ­
radi, Perifokal yallig'lanish hajm i jih atidan spetsifik fokusdan ko'ra katta bo'ladi, 
b u n d ay o ch o q n i A ssm an n -R ed ek er o'chog'i deyiladi. B u xildagi katta-katta in ­
filtratlar o'pkaning n afas ishtirok etad igan yuzasi ju d a kichrayib qolib, gazlar al- 
m ash in u vi buzilishiga olib keladi va shu tariqa k asalliknin g yom on oqibat bilan 
tu g ash iga sab ab bo'lishi m u m kin. Perifokal infiltratlarning asosiy qism i so'rilib

---

ketadi va ahyon-ahyondagina o'rnida skleroz va karnifikatsiyaga uchragan jo y ­
lar qoladi. Infiltrativ pnevm on ik tuberkulyoz klin ik jih atdan sim p tom siz o‘tib 
borishi m um kin. Bunday hollarda bem orn in g o'zini o rtiq charchatib q o y ish i, 
turm ush m arom iga unch a rioya qilm asligi organizm nin g him oya kuchlarini su- 
saytirib qo'yishi m um kin, sh un da tuberkulyoz tob ora zo'rayib borad igan bo'lib 
qoladi.
T u b erk u lo m a infiltrativ tuberkulyozning o'tishidagi o z ig a x o s bir davr s i­
fatida boshlanadi, b u n d a perifokal yallig'lanish so rilib boradi. Ayni vaq td a 
n ozik biriktiruvchi to'qim a kapsulasi bilan o'ralgan su zm asim o n nekroz och o gi 
saqlanib qo lad i va irim ay turaveradi. Lekin bu o'choq suvi so'rilib, quriydi va 
bo'rga aylanib boradi. Tuberkulom a ancha yirik, 2 — 5 santim etrgacha katta- 
likda bo'lishi m u m kin (82-rasm ). U ni ko'pincha o'pkaning p eriferik raki deb 
ham adashtirishadi. Tuberkulom a u zo q m u dd at dav om ida o zgarm ay turishi 
va bem orn i bezovta qilm asligi m um kin. U n in g chetki tom o n larida tuberkul­
yoz m ikobakteriyalari topiladi. Ko'pincha segm en tar bron xlar ham kasallikka 
qo'shilib ketadi.
82-rasm . O p k a tuberkulom asi.

---

0 ‘tk ir k a z e o z p n e v m o n iy a infiltrativ tuberkulyoz zo'rayib borib, kazeoz