R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

Ichakdagi birlamchi kompleksning m ahalliy aso ratlari h am ish a ham katta 
aham iyatga ega bo'laverm aydi. G o h id a surunkali ich ak yaralari paydo bo'lib, 
ular ichakning torayib qolish iga olib kelishi m um kin. Ichak yarasi teshilib, tu ­
berkulyoz peritonitiga ham sabab bo'lishi m um kin.
Birlamchi affektning gem atogen yo‘l bilan tarqalib borishi anatom ik jih atd an  
olganda deyarli barcha organlarda m iliar (tariqsim on) fo k u slarp ay d o bolishi bi­
lan ta’riflanadi. Ba’zi organ larda bu od atd agi sil do'm boq ch alari bo'lsa, b osh q a 
organlarda (m asalan , o'pkada) m iliar ekssudativ o'choqlardan iborat bo'ladi. 
ba’zan, ayniqsa yosh bolalarda, hech qan day proliferativ yoki ekssudativ reaktsi- 
yasiz o'tadigan m iliar nekrotik fokuslar yuzaga keladi. B u n d ay hollarda um um iy 
m iliar tuberkulyoz boshlanadi. Jarayon zo'rayib borsa, yirik o'choqli tuberkulyoz 
boshlanish i m um kin.
Birlam chi kom pleksn in g o'zida jarayon nin g birm u n ch a jo n lan ish i kuzatiladi, 
bu affektning chetlarida va k ap su lasin in g bag Vida bir qan ch a do'm boqchalar h o ­
sil bo'lishi bilan ta’riflanadi.
Batsillalar qon tom irlar sistem asiga quyidagi yo'llar bilan o'tadi:
1) lim fa yo'li orqali, 2) bevosita o p k a tom irlari, ayn iqsa o'pka venalari orqali;
3) ba’zan o'pka ildizi yaqin ida kazeoz nekrozga u chragan tugun larn in g togV idan- 
-to'gri venalar yo'liga o'tishi kuzatiladi, tom irlarga alo q ad o r Veygert o'chogi deb 
shuni aytiladi.
M iliar tuberkulyoz ko'pchilik hollarda o'lim bilan tugallanadi.
Birlam chi affektning gem atogen yo'l bilan tarqalib b o rish id a y u m sh oq m iya 
pardalarid a tuberkulyozga alo q ad o r yallig'lanish, ya’ni leptom eningit b o sh lan i­
shi m u m kin. Tuberkulyozga aloqad or ana sh un day m eningit bazillyar bo'ladi, 
ya’ni m iya aso sid a avj olib b orad i. Shu soh adagi m iya p ard alarid a ko'kim tir-sariq 
jelatinoz ekssudat paydo bo'ladi, u ning tagid a d o'm boqch alar ko'rinib turadi.
M ikroskop bilan tekshirib ko'rilganida m iya p ard alarid a kazeoz n ekrozga 
uchragan ekssudat topiladi. Q o n tom irlarining devorlari h am nekrozga uchrab 
b orad i. U larda intim a hujayralarining sezilarli infiltratsiyasi ko'zga tashlanadi. 
Ba’zan m iya m o d d asid a destruktiv o'zgarishlar ro'y berib, m iya m o ddasi shi- 
shadi, unga qon quyiladi, talaygina qism lari yum sh ab qoladi. M odom iki, shun-

---

d ay ekan, bunday hollarda m en in geal h odisalar ensefalitik h o disalar bilan birga 
davom etib borad i deb aytish m u m k in (m eningoensefalit).
B irm un ch a keyingi m u d d atlard a m iyada sezilarli istisqo boshlanish i, miya 
qo rin ch alarin in g p ard asi v a ep en d im asid a esa p rodu ktiv sklerotik o'zgarishlar 
ro‘y berishi m um kinki, b u lar tuberkulyozga alo q ad o r m eningit davo bilan yo'q 
qilib yuborilgan idan keyin h am saqlan ib qolaveradi,
Tuberkulyozning limfogen y o l bilan tarqalishi. K asallik tarqalishin in g bu turi 
regio n ar lim fa tugun laridan bosh lab yangi-yangi lim fa tugun larin in g tobora 
ko'proq kazeoz nekrozga u ch rab borish iga bog'liqdir. 0 ‘pka affektida m ed ias­
tinal, o‘m rov usti va bo'yin lim fa tugun lari kazeoz n ekrozga uchrashi m um kin. 
Ba’zan lim fa tugunlari y o p p asiga zararlanadi. shu bilan birga infekt lim fa oqim i 
bo‘ylab h am , u nga teskari yo'nalishda ham tarqab boradi. Lim fa tugunlarining 
kazeoz nekrozi aksari tevarak-atrofdagi kletchatkaga, b ad an terisiga ham o'tib, 
tesh ik yaralar hosil qiladi. L im fa tugun larin in g tarq o q tuberkulyozi ko'pincha 
su ru n k ali tarzda o'tib b orad i. Skrofulyoz, teri sili d e gan d a ham tuberkulyozning 
lim fogen yo‘l bilan tarqalgan i va sh u bilan birga terini ham zararlantirganini tu- 
sh u n m o q kerak. Bunday h o llard a lim fa tugunlari kazeoz n ekrozga uchrabgina 
qolm ay, b alki bad an terisid a tarq o q giperp lastik jarayon lar ham boshlanadi.
Teri sili tuberkulyozning b ir qad ar yengilroq o'tadigan xillaridan biridir.
G E M A T O G E N T U B E R K U L Y O Z
G em atogen tuberkulyoz o d a m birlam chi tuberkulyoz bilan og'rib o'tganidan 
keyin, birlam ch i tuberkulyoz kom pleksi bitib ketgan m ah allarda boshlanadi. Bu 
xild agi tuberkulyozning b o sh lan ish id a organizm reaktivligining kuchaygani va 
birlam chi tuberkulyoz d av rid a kasallik yuqtira oladigan och o q lar borligi ah am i­
yatga ega. A n a sh un day och oq lar, sh uningdek kazeoz o'zgarishga uchragan lim fa 
bezlari tuberkulyozni organ izm ga yoyib yuboradigan m an ba bo'lib qoladi.
G em atogen tuberkulyozning uchta aso siy tur-xillari tafovut qilinadi: 1) tar­
q o q gem atogen tuberkulyoz; 2) aso san o'pkani zararlaydigan tuberkulyoz; 3) a so ­
san o'pkadan tash q aridagi to q im alarn i zararlaydigan gem atogen tuberkulyoz.
T arqoq gem atogen tuberkulyoz barch a organlarda birdek spetsifik ochoqlar 
p ayd o bo'lishi bilan ajralib turadi. Ayni vaq td a to'qim a reaktsiyalari tabiatan 
h aq li bo'lishi m um kin. C hun on chi, ju d a o tk ir tuberkulyoz sep sisid a kasallik 
o c h o q larid a alteratsiya kuzatiladi, y an i ichida bir talay batsillalar bo'ladigan 
n ekrotik o c h o q lar yuzaga keladi. N ekroz och oq lari atrofida to q im a reaktsiyasi 
bo'lm aydi. Bir tekis toshgan do 'm boqch alar paydo bo'lishi m um kin (o'tkir, um u- 
miy, m iliar tuberkulyoz). Q an d ay bo'lm asin biror tuberkulyoz o'chog'idan qon 
o q im ig a tuberkulyoz batsillalari o'tadigan va un in g ustiga organizm reaktivligi 
o z g a rib qo lgan bo'lsa, ana sh un day m ah allarda m iliar tuberkulyoz boshlanadi.
K asallik u zo qq a cho'zilib, d o'm boqch alar chandiqlanib va gialinlanib borishi 
bilan b ir qatorda yangi d o'm boqch alar ham paydo bo'lib turadigan bo'lsa, buni