R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

Tuberkulyoz, y a ’ni sil kasalligi surunkali infektsion kasallik bolib, granulyo- 
m atoz reaktsiya boshlanishi va organizm turli sistem alarin ing zararlanish i bilan 
xarakterlanadi, bu kasallikda organizm turli sistem alarin ing zararlanish i m uno­
sabati bilan uning klinik alom atlari va patologoanatom ik ko'rinishlari ham odat- 
dan tashqari xilm a-xil bo'ladi. Tuberkulyoz eng k o p tarqalgan infektsion kasal- 
likdir, bu, bir tom ondan, kasallik qo'zgatu vchisining tashqi m u h itda ju d a ko'p 
uchrashiga b og'liq bo'lsa, ikkinchi tom ondan, o d am d a sil bilan k asallan ishga 
ancha m oyillik borligiga bog'liqdir.
E tio lo g iy asiv a p ato g en ezi. O d am d a uchraydigan tuberkulyoz qo'zgatuvchisi 
uch 
turdagi 
m ikobakteriyalar: 
M icobakterium
tubercu losis 
(o d am d a

---

uchraydigan turi), M icobakterium africanum (o raliq turi), M icobakterium
bO V lN U S (q o ram o ld a bo'ladigan turi) dir. O d am uchun aso san o d am d a va 
q o ram o ld a uchraydigan turlari patogen. Tuberkulyozni yuqtiradigan m anba 
m ik obak teriyalarn i tash q ariga ch iqarib turadigan k asal o d a m yoki hayvondir. 
Tuberkulyoz yuqishinin g en g k o p uchraydigan yo'li aerogen yo'l. Lekin kasallik 
zararlan gan teri, shilliq p ard alar orqali, m e’da-ichak va n afas yo'li orqali yuqishi 
h am m u m kin . K asallik n in g m e’da-ich ak orqali yuqishi tuberkulyoz bilan og rigan 
sigirlarn in g sutini xom ligich a iste’m ol qilingan m ah allarda ko'riladi. Lekin k asal­
lik b osh lan ish i u chu n organ izm ga k asallik qo'zg'atuvchisi tushish ining ozigin a 
kifoya em as. Sil bilan kasallan ish va undan o'lishga tasir ko'rsatadigan bir qancha 
om illar bor. C hun on chi, ijtim oiy, m aish iy om illar (m od d iy jih atdan nochorlik, 
o d am larn in g g ‘uj bo'lib yashashi, yetarlicha ovqatlanm asligi, stresslar, kishining 
infeksiyali m u h itda d o im yoki u zo q bo'lishi), k asb-korn in g xususiyatlari ana 
sh un day om illard an biridir. Q an d li diabet, ruhiy kasalliklar, kortikosteroidlarni 
u zo q qo'llanish, turli sabablar tufayli yuzaga kelgan im m unitet tanqisligi ham
tuberkulyoz yuqish xavfini kuchaytiradigan om illar ju m lasig a kiradi.
Tuberkulyoz patogen ezi m urakkab. U ning rivojlanishi ikkita asosiy davr­
d a — birlam ch i va ikkilam chi davrlarda bo'lib o'tadi. Birlam chi davri k asal­
lik qo'zg'atuvchisining organ izm ga kirgan vaqtidan boshlab, tuberkulyoz 
o'chog'in in g butunlay bitib ketishigach a bo'lgan vaqtni o‘z ichiga oladi.
T uberkulyozning ikkilamchi dav ri oshkora klin ik belgilar barham topib 
ketgan id an birm u n ch a vaqt o'tganidan keyin bosh lan ad i va hozir eski kasallik 
o ch o q larin in g en dogen tarzda qaytadan jo nlanish in in g oqibati deb hisoblan a­
di. K asallik n in g birlam ch i davri to q im aiam in g kasallik qozg'atuvchisiga had- 
d an tash q ari yu q ori darajad a sezgir bo'lishi bilan ajralib turadi, ana shu narsa 
tok sik-allergik trom bovaskulitlar boshlanish i va jarayon n in g tarqalib zo'rayib 
b o rish ig a zam in hozirlaydi. Tuberkulyozning ikkinchi davri uchun patologik 
jaray o n n in g q an d ay bo'lm asin biror o'choqda avj olib borish i xarakterlidir. Ja ­
rayon n in g zo'rayib b o rish h o d isalari organizm uchun n oqu lay bo'lgan sha- 
ro itlardagin a kuzatiladi. M ikobakteriyalar organizm ga tushgach ham isha ham
yallig'lanish jarayon iga darrov sabab bo'laverm aydi. O 'ziga xo s, ya’ni spetsifik 
yallig'lan ish o'chog'i yuzaga kelishidan a w a l latent m ikroorgan izm davri bo'lib 
o'tishi m u m kin. Tuberkulyoz gu m o ral va hujayraga alo q ad o r im m unitet yuzaga 
k elish i bilan b irga davom etib b orad i. D arhol yuzaga ch iqadigan o'ta sezuvchan- 
lik reaktsiyalari avj olgan m ah ald a nekroz va ekssudativ yallig'lanish boshlanadi. 
G ran u lyom ato z sekin lik bilan yu zaga ch iqadigan o'ta sezuvchanlik reaktsiya- 
sig a bog'liqd ir, b u n d a sensibillan gan T-lim fotsitlar lim fokin lar ishlab chiqaradi 
v a gran ulyom alar paydo bo'lishiga sabab bo'lib, m akrofaglarn in g ferm entativ 
fun ktsiyasin i kuchaytiradi, ana shu n arsa m ikobakteriyalarning organizm dan 
ch iqib turish iga olib keladi.
P a to lo g ik a n a to m iy a si. M ikobakteriyalar o'tgan to'qim ada ekssudativ 
reaktsiya v a gran ulyom atoz boshlanadi. O rganizm kasallik qozg'atuvchisiga

---

had dan tash q ari sezgir bo'lsa-yu, yetarli darajada u n g a qarshilik ko'rsata olm asa, 
birlam chi su zm asim o n nekroz o‘ch og‘i paydo bo'lishi m u m kin. T om irlarda b o sh ­
lanad igan ekssudativ reaktsiya har jo y — har jo y d a yoki h am m a jo yd a fibrin, 
leykositlar, ba’zan eritrotsitlarning sizib chiqishi bilan ta’riflan adi v a bu n d ay qa- 
ragan da turli infeksiyalar m ah alida ко riladigan o d atd ag i ek ssu dativ jarayonlar- 
dan hech b ir farq qilm aydi. B u nday ekssudatlar h am xu d d i od atd agi ekssudatlar 
singari, so'rilib ketishi m um kin. Ko'pchilik hollarda esa ekssu dat qaysi to'qim ada 
hosil bo'lsa, o'sha to'qim a su zm asim o n nekrozga uchraydiki, shu n arsa tuberkul- 
yoz uchun xarakterlidir.
G ranulyom atoz reaktsiya infektsion gran ulyom adan iborat bo'lm ish tuber- 
kulyoz do'm boqchasi paydo bo'lishi bilan birga d av om etib b orad i. K attaligi jih a ­
tidan olgan da bu granulyom a tariq donidek keladi, b u n in g «m iliar d o m b o q ch a» 
degan n om i ham sh undan olingan. B u do'm boqchaning tuzilish ida u ch xil hujay­
ralar — epitelioid, lim foid hujayralar va P irogov-Langxansning ulkan hujayrala- 
ri ishtirok etadi. D o'm boqchaning aso siy qism ini u n in g o'rtasid an jo y oladigan 
epitelioid hujayralar tashkil etadi. Bularning o rasid a P irogov-Lan gxan sn in g u l­
kan hujayralari ko'zga tashlan ishi m um kin. D o'm boqchaning ch etlarida lim foid 
hujayralar joylan gan bo'ladi. T oqim alarnin g tuberkulyoz m ikobakteriyalariga 
ko'rsatadigan h ar xil reaktsiyalari kasallik qo'zg'atuvchisi yoki m ak roo rgan izm d a 
qan day bo'lm asin xususiyatlar borligigagin a b o g'liq bo'lib q o lm asd an , b alki o'sha 
organn in g tuzilishiga ham b og' liqdir. C hunonchi, o'pka tuberkulyozi ham isha 
ekssudativ jarayon tariqasid a boshlanadi, o'sha b em o rn in g talog'i, buyraklari, 
terisida esa granulyom atoz o'zgarishlar ro'y beradi. Seroz pardalar, m iya par- 
dalari va sinovial pardalari ham ekssudativ reaktsiya ko'rsatish xu su siyatiga ega- 
dir.
Tuberkulyoz k asalliginin g xarakterli xususiyati shuki, u p irovardid a su z­
m asim on nekroz b osh lan ish iga olib keladi. B u n ekroz tabiatan yallig'lanishga 
aloqad or elem entlar (do'm boqch a yoki ekssudat) gagin a em as, b alki k asallik ja- 
rayoni avj olib borayotgan to q im aga ham o'tadi. N ekroz n atijasida h osil bo'lgan 
su zm asim o n m assalar h adegan da so'rilaverm aydi. B u n arsa am ald a ularning 
suvi qochib, zichlashib qolish iga olib keladi. U lard a ko'pincha oh ak tuzlari 
to'planib boradi, tuberkulyoz o'chogining petrifikatsiya o'chog'i deb shuni aytila­
di. Q urib, qattiq bo‘lib qolgan yoki bo‘rga aylangan an a sh un day m a ssad a k asal­
lik qo'zg'atuvchisi necha yillar saqlanib turishi m u m kin. Tuberkulyoz o'chog'i 
n im adan iborat bo'lishidan qatiy nazar, ya’ni u do'm boq ch a bo'ladim i, nekroz 
bo'ladim i, ekssu dat bo'ladim i, baribir, uning atrofida keyinchalik h am ish a fibroz- 
ch andiq ko'rinishida k apsula hosil bo'lib boradi. K asallik o'chog'i bu n d a ham
spetsifik gran ulatsion to'qim a hisobiga, ham n ospetsifik granulyatsiya hisobiga 
shu tariqa kapsu la bilan o'raladi. Birinchi holda k apsu la to q im asi, y an i chegara 
to'qim a tuberkulyoz do'm bog'i periferik qism in in g o'zgarishidan hosil bo'ladi. 
Ikkinchi holda kapsula hosil bo'lishi odatdagi ch andiqlan ish jarayon idan iborat 
bo'ladi. G ran ulyom atoz ch andiqlanish jarayon lari b a z i hollarda birinchi o'ringa

---

o'tib, jarayon n in g sp etsifikligini n iqoblab qo'yadi. G ranulyom atoz va ch andiq 
to q im a ba’zan shu q ad ar ko'p o'sib, kattalashib ketadiki, jarayon ni o'sm a kasalligi 
deb o y lash m u m kin. O 'sm aga o'xshab ketadigan ana sh un day tuberkulyoz ichak 
yo'li boylab, hiqildoq, b u run , b ad an terisida ayniqsa k o p kuzatiladi.
T uberkulyoz o rgan izm d a h ar xil yo'l bilan, lim fa va qon-tom irlar orqali, bir- 
b iriga taqalib tu rad igan organ lar orqali (m asalan, u m urtqa pog'on asidan aorta 
devoriga) tarqalishi m u m kin. Jarayonning organlardagi kanallar orqali tarqali- 
shi, ya’ni intrakanalikular yo'l koVinarli o'rinda turadi, m asalan , kasallik bronxial 
d araxt b o y lab , buyrak kanalchalari bo'ylab tarqalishi, siydik yo'llaridan qovuqqa 
o'tishi m um kin. Shunisi borki, tuberkulyoz jarayon i b u n d a fiziologik sekretlar 
o q im i bo'ylab tarqalib boradi.
B u kasallikda ak sari butun b ir sistem a zararlanadi. M asalan , tuberkulyoz 
faqat m ezoderm al (urogen ital sistem an i zararlaydigan), entoderm al (o p k a, 
hiqildoq , ichakni zararlaydigan) yoki m ezenxim al (suyaklar, seroz p ardalar 
zararlan ad igan ) bo'lishi m u m kin. M an a shu sistem alar zararlanish da b azan
o'ziga x o s bir nav raq ob at h am qiladi.
Tuberkulyozning h am m a xillari h ozir birlamchi, gem atogen va ikkilamchi tu-