R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

B irinchi dav rda keskin ifo dalan gan giperem iya boshlaib, alveolalarning 
bo'sh liq larid a seroz-gem orragik ek ssu dat topiladi. B u bo'shliqlarning ba’zilarida 
eritrotsitlar aralash m asi sh unch a ko'p bo'ladiki, ekssudat alveolalar ichiga qu- 
yilib q o lg an q o n ga o'xshab turadi. B ronxlar atrofidagi va plevra tagid agi ekssu- 
datd a tou n m ik roblari to'dalari topiladi.
Ikkinchi dav rda p o lim o rf yadroli leykotsitlar ko'payib, alveolalar bo'shlig'ini 
bu tu n lay to'ldirib qo'yadi, shu m u nosabat bilan ekssudat tabiatan yiringga 
o'xsh ab qoladi.
Uchinchi dav rda p nevm on iya o'choqlarida alveolalarning devorlari, kapillar- 
lari v a ekssu dat hujayralari nekrotik o'zgarishlarga uchraydi. Yallig'lanish fokus- 
larid a faq at fibrinolitik xossalariga ega bo'lgan toun m ikroblari topiladi, shuning 
u chu n ham ek ssu datda fibrin h am ish a ham bo'laverm aydi. Traxeya va yirik 
b ron xlarn in g sh illiq p ard asi keskin giperem iyaga uchrab, qon ga to'lib turadi, 
q o n g a o'xshab ketadigan ko'pikli su yuqlik bilan qo planib turadi. Tom oq, halqum
v a b o d o m c h a bezlari ham qizarib ketganligi u stiga u lard a nekroz o ch oq lari to ­
piladi.
Paratraxeal va bron xial lim fa tugun lari kattalashib, q o n ga to'lgan, yum sh oq 
v a sersh ira bo'ladi. U larn in g sin u slarid a bir talay toun m ikroblari uchraydi.
Tounning septik (birlam chi va ikkilamchi) xili regionar lim fa tugunlari- 
n in g baryerlik funktsiyasi yetarli b olm ayd igan , fagotsitoz pirovardigacha 
b o rm ay d igan va kasallik qo'zg'atuvchisi turli organ va to'qim alarda z o r berib 
ko'payaveradigan m ah allard a k asalliknin g septik xillari boshlanadi: 1) birlam chi 
se p tik xili (bu n d a o d am g a kasallik yuqqanidan keyin jarayon darhol zo'rayib,

---

tarqala boshlaydi), 2) bubonli toun yoki birlam chi o‘p ka tou n i u stiga b o sh lan a­
digan ikkilam chi septik xili shular jum lasidandir.
Birinchi holda tou n n in g pnevm oniya va bu bon lar ко'rin ish idagi tipik belgi- 
lari bo'lm aydi. K asallik sep sisga x o s klinik-anatom ik belgilar bilan ta’riflanadi. 
D iagnozi epidem ik ko'rsatkichlarga va qondan tou n m ikroblarini ajratib olish 
im koniyatiga asoslan adi. M u rd a yorib ko'rilganida top iladigan o'zgarishlarda 
toun uchun xarakterli hisoblan adigan qanday bo'lm asin belgilar bo'lm aydi.
Tounning ichakni zararlaydigan birlamchi xili ingich ka v a yo'g'on ich ak de- 
vorlarida qon quyilishi, ichak tutqichidagi regionar lim fa tugun larin in g kattala- 
shuvi, u lard a gem orragik-nekrotik lim fadenit bosh lan ish i bilan ta’riflanadi. 
Ichak suyuqligida bir talay tou n tayoqchalari topiladi.
K lin ik m a n z ara si. K asallikning xili klinik jih atdan q an d ay bo'lm asin , u 
azoyi-badan qaqshashi, qattiq b osh og'rib, aylanishi, h arorat yu q ori ko'tarilishi 
bilan to'satdan boshlanadi. Yurak faoliyati susayib, tom ir u rish i tezlashib qoladi, 
aran g qo'lga unnaydigan bo'ladi. Yurak tonlari bo'g'iq eshitiladi. B em orn in g yuzi 
ifo dasiz bo'lib qoladi, kon yun ktivasi qizarib ketadi, b em o r yu rgan ida gandirak- 
lab qoladi. T ash qik o'rin ish i ich kilikich ib m ast b o lg a n o d am gao 'xsh ay d i. A ncha 
o g'ir hollarda bem orn in g yuzi chakak-chakak bo'lib, ko'karib ketadi va chidab 
bo'lm as darajada azob chekayotgani chehrasidan m a’lum bo'lib turadi. T ilida 
bo'ladigan o'zgarishlar ju d a xarakterlidir—til o p p o q k arash bilan qoplangan
bo'ladi (bo'rsim on til). Jigar, talo q kattalashadi. G em o rragik tosh m alar od atd a 
gavdada uchraydi, u lar to‘q qizil ran gda bo'ladi. O 'lim oldid an tosh m a qo ra tusga 
kiradi (q ora ajal).
H ozir aytib o'tilgan sim ptom lardan tashqari, tou n n in g u yoki bu k lin ik xiliga 
xarakterli belgilar ham bo'ladi. C hunonchi, bu bonli x ilid a to sh m a bu bon soha- 
sid a paydo bo'ladi, b u bem orn i m ajbu riy holat olish ga m ajb u r qiladi, Birlam chi 
o p k a touni uchun к о krakda qattiq og'riq turib, yo'tal bosh lan ish i, yo'tal m ah ali­
d a qon aralash balg'am tushishi, keskin ifodalangan intoksikatsiya bo'lib, toksik 
shok boshlanish i xarakterlidir. A uskultatsiya va perkussiya ju d a kam m a’lum ot 
beradi. Toun nin g septik xili anchagina intoksikatsiya boshlanib, k asaln in g hush- 
dan ketishi, bezovtalanaverishi, alahlashi, sezilarli ge m orragik h o d isalar bo'lishi 
bilan xarakterlanadi.
T oun da o'lim hollari ju d a ko'p (80— 90% ) bo'ladi, u n in g о p ka x ilid a 100% 
g a yetadi.
A so r a tla ri ju m lasiga tou nga alo q ad o r m arazm , o lim g a olib b orad ig an yi- 
ringli m eningit kiradi. Yiringli in fek k o rin ish id agi asoratlar h am u chrashi m u m ­
kin. O 'lim sabablari septisem iya, kaxeksiya, intoksikatsiya, o'pka kasalliklaridan
iborat bo'lishi m um kin.
K U Y D IR G I