R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

Toun (o'lat) — ju d a o'tkir infektsion zoonoz kasallik bo'lib, organizm da og'ir 
intoksikatsiya va badan terisi, lim fa tugunlari, o'pkada xarakterli yallig'lanish j a - 
rayonlari boshlanishi bilan o'tadi. O 'ta xavfli infeksiyalar (karantinli, konvension 
infeksiyalar) ju m lasig a kiradi.

---

E tio lo g iy asi va p ato g en ezi. Toun qo'zgatuvchisi — Iersin ia p estis gem o r­
ragik septisem iyalar qo'zg'atuvchilari gu ru h iga kiradi. S p o ralar hosil qilm aydi. 
Toun kasalligini tashib yuruvchi aso siy jonzotlar kem iruvchilardir, shu hayvon- 
lar bu kasallikning tabiiy och o q larid a to‘xtovsiz epizootiyalar bo‘lib turishini 
ta’m inlaydi va toun qo'zg'atuvchilarining rezervuari bo'lib hisoblan adi. Suvsarlar, 
kulran g va qizil su gu rlar, qum sichqonlar, kichik yu m ron qo ziq an a sh un day hay- 
vonlar ju m lasiga kiradi. Infeksiyaning tabiatda saqlan ib qo lish id a aloh ida o‘rin 
tutadigan ikkinchi darajali kasallik tashuvchi hayvonlar u y sich qon lari, od d iy 
dala sichqonlari, kalam ushlardir. U y hayvonlaridan tuyalar va m u sh uk lar toun 
bilan ogriy d i. O dam lar ham tou nga ju d a beriluvchan b o ladi. Shu m u n o sab at b i­
lan bu kasallik bilan og’rish hollari aso san tounning tabiiy o ch o q lari jo ylash gan
h u du dlard a yashovchi aholi o rasid a qayd qilinadi. K asallik tabiiy o'chog'ining 
M arkaziy O siyodagi tog* m in taq asi P om ir va O loy tog'larin in g b ir qan cha joyla- 
rini o‘z ichiga olsa, tekislik m in taq asi M arkaziy O siyodagi sah ro v a yarim sahro- 
lar h u du dida joylashgandir. 0 ‘zbekiston da Buxoro v a Q ash qadaryo viloyatlarida 
tounn in g tabiiy och oq lari bor.
Tabiiy o‘ch oqlarda k asallik transm issiv, kontakt, alim en tar va aspiratsion
yo‘llar bilan, shun in gdek ikkilam chi tartibd a ifloslangan n arsalar orqali yuqadi. 
Infeksiyaning kem iruvchi hayvonlardan tran sm issiv yo‘1 bilan o d am ga yuqishi- 
d a har xil y o w o y i kem iruvchi hayvonlarning ektoparazitlari bo'lm ish bu rgalar 
ayniqsa aham iyatlidir. K em iruvchi hayvonlar va k asal tuyalarga bevosita yaqin 
yurilganida (kasal tuyaning terisi shilinganida, go‘shti n im talan gan ida). H am
infeksiya od am ga yuqib qolishi m u m kin. Tounga alo q ad o r birlam chi yoki ik ­
kilam chi pnevm oniya bilan og'rib yurgan o d am lar h am kattagin a x a v f tug'diradi, 
chunki kasallardan tush adigan balg'am da ju da ko‘p toun m ikroblari bo'ladi. 
K asalliknin g tabiiy o ch o q lari h u d u d larid a toun epidem iyalari bosh lan ish id a 
biologik om illar ma’lum aham iyatga ega (kem iruvchi hayvonlar o'rtasida bo'lib 
turadigan epizootiyalar, kasallik qo'zgatuvchisining virulentligi, bu rgalarning 
ko'pligi). Bundan tash qari, ijtim oiy-iqtisodiy om illar, m asalan : tu rar jo yn in g 
tabiiy toun och oqlariga yaqinligi, kishilarning kasb-kori, aholin in g sanitariya- 
gigien ik va m adaniy saviyasi ham aham iyatlidir.
K asallikning organ izm da dastlab qayerdan bosh lan ish i aso san kasallik 
qo'zg'atuvchisining kirish darvozalariga bog'liq. B ad an terisi v a shilliq p ard alar 
toun tayoqchasi o'tishiga b ir q ad ar su st to'sqinlik qiladi, sh un ga ko'ra kasallik 
qo'zg'atuvchisi kirgan jo y d a reaktsiya boshlanib, birlam chi affekt hosil bo'lishi 
m um kin. Tounning avj olib borish in i uchta davrga ajratsa bo'ladi: 1) k asallik 
qo'zg'atuvchisining organ izm ga kirib olgan joydan lim fa tugun larigacha lim fa 
orqali o'tib borishi, 2) bakteriem iya — m ikroblarn in g lim fa tugun laridan qon 
o'zanigacha tarqalishi, 3) septisem iya — infeksiyaning tarqalib avj olib borishi.
Toun patogen ezida ko'pdan-ko'p m iqd ord agi m ikroblarn in g birdan ko'payib, 
tarqalib borishi, bo‘g ‘im lar atrofidan jo y olishi, b arvaqt qon o q im iga tushib, og'ir 
intoksikatsiyaga sabab bo'lishi ayniqsa m uhim aham iyatga ega.

---

K asallik n in g o'tishida tom irlar apparati: kapillarlar, yirik q o n tom irlari, b i­
rinchi n av b atd a venalarn in g zararlanishi, qonn i ivituvchi sistem anin g buzi- 
lib, fibrinoliz kuchayib ketishi yetakchi rolni o'ynaydi. Biroq, toun patogenezi 
xu su siyatlarid an biri shuki, b u kasallik qo'zib turish ga m oyil bo'ladi, bu narsa 
k asallik q o zg atu v c h isin in g lim fa tugun larida u zoq saqlanib turishiga bog‘liq. 
In feksiya aerogen yo‘l bilan y u q qan id a m ikroblar bron x va bron xiolalar orqali 
to'g'ridan-to'g'ri alveolalarga kirib borad i va shu n arsa tou nga alo q ad o r pnev­
m o n iy a b osh lan ish iga olib keladi. Tounga alo q ad o r pnevm on iyada bakteriem iya 
v a jaray o n n in g tarqalib b orish i bu bonli tou ndagidan k o ra ancha tezro q b o sh la­
nadi.
P a to lo g ik a n a to m iy a si. Toun m ah alida ro‘y beradigan patologik o'zga- 
rish larn in g a so sid a toun m ikroblarining to'qim alarda to'xtovsiz k op ay ib borib, 
o'tkir gem o rrag ik yallig'lanish ga sabab bo'lishi yotadi. Jarayonn ing olgan joyi va 
to u n n in g klin ik o'tishiga qarab b u kasallikning quyidagi xillari tafovut qilinadi:
1) teri tou n i, 2) teri-b u b o n li tou n , 3) bu bonli toun, 4) b irlam ch i o'pka touni, 
5) ikk ilam ch i o'pka touni, 6) ichak touni, 7) tarqoq, ya’ni birlam chi-septik va ik­
kilam ch i — septik toun.
77-rasm . Bo'yin v a jag ' burchagi so h asid agi toun buboni.