R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

Vabo — o'tkir infektsion kasallik bo'lib, m e’da-ichak yo'lining zararlanishi, 
suv-tuz alm ashinuvining buzilishi va organizm ning suvsizlanib qolishi bilan 
ta’riflanadi. B u k asallik antroponozlar, y a n i in son d agin a uchraydigan kasalliklar 
ju m lasiga kiradi, had dan tash q ari yuqum li bo'ladi va o'ta xavfli infeksiyalardan
biri bo'lib hisoblanadi. H ozir vabon in g ikki xili k lassik vabo, ya’ni O siyo vab osi 
va El-Tor v ab o si tasviriangan.
E tio lo g iy a si v a p ato g en ezi. O siyo vabosin ing qo'zg'atuvchisi K o x vibrion i, 
El-Tor vabosin in g qo'zg'atuvchisi esa El-Tor vibrion id ir (76-rasm ). B u lar k a sa l­
larning axlati va qu su q m assalarid a, m eda-ichak yo'li suyuqligi va safro, y an i 
o‘td a h am ish a topiladi. El-Tor vibrioni K ox vibrion iga qarag an d a birm u n ch a 
yen gilroq tu sd a o'tadigan kasallikni keltirib ch iqaradi, o'lim ga k am ro q sabab 
bo'ladi.
Vabo vibrion i xolerogen deb ataladigan enterotoksin ish lab ch iq aradi, b u
toksin oq sild an iborat bo'lib, u n d a im m unologik jih atdan bir-biridan farq qila- 
digan ikkita fragm ent bor.
Vabo qo'zg'atuvchisining ko'payish joyi o d am n in g ichagi, k asallik m an bai esa 
bem or o d am yoki vibrion tashib yuruvchi kishidir. E l-T o r vibrion in in g yash ay­
digan, ko'payib va to'planib b o rad ig an oziq m uhiti, ochiq su v xavzalarin in g gid- 
robiontlari bo'lishi m um kinligi so'nggi yillarda aniqlangan. Infeksiyaning o'tish 
m exan izm ida vab o vibrion larin in g ifloslangan su v yoki oziq-ovqat m ah su lotlari 
bilan birga m e’da-ichak yo'liga tushish i asosiy o'rin tutadi. K asallik kontakt yo'li 
bilan ham yuqishi m um kin. Vabo epidem iyalar va p an dem iyalar ko'rinishida 
tarqaladi.
P ato ge n e zi yetarlicha an iq em as. Vabo vibrionlari m e’da-ichak yo'liga tush- 
gan idan keyin ingichka ichak bo'shlig'ida zo‘r berib ko'payib b orad i, degan 
nazariya ko'proq o'rinli bo'lib hisoblanadi. Vabo vibrion larin in g ko'payishi va 
yem irilib turishi bir talay enterotoksin ajralib chiqishi bilan birga davom etib 
b orad i. Ichak shilliq p ardasin in g epiteliysi shu toksin ta’sirid a ko'p m iq d o r izo- 
ton ik suyuqlik ajratib chiqaradi. X olerogenn ing enterositlar ferm ent sistem alari 
bilan o'zaro ta’sir etishi n atijasida shu xildagi suyuqlik gipersekretsiyasi kuchayib

---

b orad i. E n tero sitlard agi adenilatsiklazaning faol holga o'tishi siklik 3, 5-adenoz- 
in m on o fo sfat sintezi kuchayishiga olib keladi, shu m o d d a nechog'lik ko'p hosil 
bo'lsa, ich ak sek retsiyasin in g ishlanib chiqishi ham sh unch a ko'payadi. B unda 
h u jayran in g «n atriy n aso si» ishdan to'xtab qoladi, n atijada ichak yo'lidan suyuq- 
lik n in g qay ta so'rilishi izdan chiqadi. Suyuqlikning m o‘l-ko‘l ishlanib chiqishi va 
qayta so'rilish in ing deyarli yo'qolib ketishi shirillab ich ketib turishiga olib keladi.
K asallik m ah alid a birdan izotonik degidratatsiya boshlanish i vabo patogene- 
zining m u h im bo'g'ini bo'lib h isoblan adi, bu h o d isa tom irlard a aylanib yurgan 
qon h ajm in in g k am ayib ketishi (gipovolem iya), arterial bosim pasayishi, ge- 
m o d in am ik o'zgarishlar bosh lan ish i v a to'qim a m etabolizm inin g izdan ch iq i­
shi bilan b irga davom etib b orad i. Bu esa o'z n avbatida sezilarli oliguriya bilan 
o'tadigan o'tkir bu yrak yetishm ovchiligiga, organizm dagi bir qancha m uhim
sistem alar fun k tsion al holatining buzilishiga olib keladi. Bundan tashqari, va- 
b o d a elektrolitlar (kaliy, natriy, xlor) yo'qolib b orad i. C hunonchi, organizm da 
kaliy yo'qolib, a w a lg i m iq d o rin in g 1/3 qism igach a tushib qolishi m um kinki, bu 
n arsa m io k ard fun ktsiyasi izdan chiqib, buyrak tubulyar apparatin in g bu zilishi­
ga, ich ak da m u sku llarn in g ju d a zaifligi bilan o'tadigan parez b osh lan ish iga olib 
keladi. O liguriya h am tob ora kuchayib boradi.
76-rasm . E I-Tor vabo vibrion in in g ultrastrukturasi (B. Aliev, 1980).
Sanarelli fikriga q arag an d a, vibrion lar ichakka to'g'ridan-tog'ri tushm ay, b al­
ki gem atogen yo‘1 bilan o'tadi, ayni v aq td a bu run -halqum h alqasid agi b od om ch a 
bezlari infeksiyaning kirish darvozalari bo'lib xizm at qiladi. V ibrionlar burun- 
halqu m x alq asin in g lim fa sistem asid a ko'payib olib, keyin qon o q im iga tushadi. 
V ibrio n larn in g ichakka o'tishining o'zida ikkita davr tafovut qilinadi: 1) vibri- 
o n lam in g ichak devori bag'riga gem atogen yo‘1 bilan o tib borishi; 2) vibrion ­
larnin g tin m ay ich ak yo'liga tushib turishi. V aboning klinik sin dro m i vibrion 
ta’sirid a sen sibillan gan ichaknin g allergik reaktsiyasidir deb hisoblanadi. Ayni 
v aq td a vibrion n in g o'zi em as, balki ichak tayoqchasi hal qiluvchi om il h iso blan a­
di. D em ak, v ab o d a ichakka alo q ad o r hodisalarnin g avj olib borish m exanizm i, 
Sanarelli fikriga ko'ra, bevosita enterogen m exanizm bo'lmay, balki nevrogen- 
gem atogen m exanizm dir.

---

P a to lo g ik an ato m iy asi. V aboda ro'y beradigan stru k tu ra o'zgarishlarining 
tabiatiga va b u k asalliknin g klin ik o'tishiga qarab, u ning avj olib borish id a uch 
davr tafovut qilinadi: 1) vabo enteriti, 2) vab o gastroen teriti, 3) algid davri.