R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

Teri touni (tou n ning terid a bo'ladigan xili) — o'zgarishlar dastlab k asal­
lik qo'zg'atuvchisining organ izm ga kirgan joyida boshlanadi. O 'sha jo yd a oldin 
b u rga ch aqqan iga o'xshash qizil n uqta paydo bo'ladi. Keyinchalik u kattalashib, 
m ark azid agi epiderm is ko'tarilib ch iqadi va yirin gli-gem orragik ekssudat bilan 
to'lib tu rgan pufakcha (p ustula) h osil bo'ladi. M an a shu yallig'lanish ekssuda- 
tid a b ir talay toun tayoqchalari topiladi (birlam chi fliktena). Pustulalar ba’zan 
b ir-b iriga qo'shilib, n ekrozga uchraydigan va yara bo'lib ketadigan konglom erat 
h osil qilad i (birlam chi affekt).
Bubonli toun. Yallig'lanish jarayon i infekt tarqalib borgan yo'ldagi lim fa tu ­
gu n larid a boshlanib, ju d a o'tkir gem orragik nekrotik lim faden it ko'rinishida

---

avj olib boradi. B u bon lar birinchi kun nin g o'zidayoq, ak sari ch ov v a son, goho 
bo'yin soh alarid a paydo bo'ladi. B olalarda odatda qo'ltiq osti so h asid an jo y oladi.
Patogenetik jih atdan quyidagilarni tafovut qilish rasm bo'lgan: 1) regionar 
lim fa tugunlari zararlanishidan paydo bo'ladigan birinchi tartibd agi birlam chi 
bu bon lar; 2) regionar lim fa tugun iga yaqin joylash gan lim fa tugun lari zararlan- 
gan id a yuzaga keladigan ikkinchi tartibdagi birlam chi bu bon lar; 3) infeksiya 
gem atogen yo'l bilan tarqalib b org an id a yuzaga keladigan ikkilam chi yoki ge­
m atogen bubonlar.
Bubonlar, od atd a tovu q tu xu m idek yoki o'rtacha olm ad ek keladi, ba’zan k at­
taroq bo'ladi. X am ir sin gari berch bo'lishi bilan ajralib turadi. B u b on u stid agi teri 
tarang tortilib, yaltillab turadi, o d atd a harakatchan bo'ladi, ba’zi h o llard a yara 
bo'lib ketadi.
Lim fa tugunlari kesib ko'rilganida to'qim asi bo’rtib, yum sh ab qo lgan va to'q 
qizil ran gga kirgan bo'ladi. Lim fa tugunlari atrofidagi kletchatka shishib, qon
hujayralari bilan infiltrlanadi (periadenit boshlanadi). Ba’zan u lard a h ar xil kat- 
talikdagi nekroz o'choqlari topiladi. Jarayon bir q ad ar bexatar o'tgan m ah allarda 
nekrotik lim fadenit yiringlab irish d avriga kiradi. Shuningdek, b u b on lar o'tkir 
ge m orragik nekrotik lim fadenit va periadenit m an zarasin i n am oyon qiladi (77- 
rasm ). M ikroskop bilan tekshirib ko'rilganida lim fa tu gun lar to'qim asida b ir 
talay toun m ikroblari, anchagina qon, kichik-kichik lim foid to'qim a orolcha- 
lari topiladi, shu orolchalardagi saqlanib qolgan hujayralar o rasid a nekrobioz 
o'choqlarini k o rish m um kin. A trofdagi to'qima qontalashib, ju d a sh ishib ketadi 
va u n d a b ir talay tou n m ikroblari bo'ladi.
B ubon larning paydo bo'lishi bakteriem iya va toksem iya bilan birga da- 
vom etib boradi, shu n arsa yurak-tom irlar, n erv sistem asi va organ izm dagi 
b osh q a m uhim sistem alarnin g zararlanishiga olib keladi. B u bon lar shakllanib 
bo'lganidan keyin u larn ing bir yoqli bo'lish davri bosh lan adi, bu davr uch xil 
sh aklda o'tishi m um kin: so'rilib ketish, yiringlash, skleroz.
T ounning bubonli xilid a m iok ard d a distrofiya boshlanib, p erikardga va en- 
d okard o stiga qon quyiladi. Tom irlarning devorlarida nekrozlar, qontalashlar, 
yallig'lanish infiltratsiyasi, endoteliy hujayralari proliferatsiyasi, deskvam atsiya- 
si, n ekroz ko'zga tashlanadi. B uyrak usti bezlarida qontalashlar, nekrobioz qayd 
qilinadi, m ikrob to'dalari topiladi. B o sh q a organlarda distrofiya va qon quyilish 
h o d isalari seziladi.
Taloq 1, 5—2 barobar kattalashib, kapsulasiga q o n quyiladi, p u lp asi sidirib 
ko'rilganida ko'plab ko'chib chiqadi.
Ikkilam chi toun pnevm oniyasi bu bonli tounning xatarli aso ratlari ju m lasiga 
kiradi va tabiatan bron xopnevm oniyaga o'xshaydi. Yallig'lanish o'choqlari seroz- 
gem orragik tusga kirib, plevra tagid an jo y oladi. U larn in g atrofida qon quyilgan 
va n ekrozga uchragan jo ylar topiladi. Fibrinoz va fibrinoz gem o rragik plevrit 
bosh lan ish i m um kin. Yuqori n afas yo'llaridagi o'zgarishlar (giperem iya, nuqta- 
nuqta bo'lib qon quyilgan joylar) su st ifodalangan bo'ladi. Toun pnevm oniyasi

---

n ekrotik jarayon ga aylanib ketishi m um kin. Birlamchi op ka touni nihoyat d a ­
rajad a o g 'ir o'tadi va ak sari o ch oq li tu sd a (bronxopnevm oniya tarzida) bo'ladi. 
B u kasallikn i ajratib turadigan belgilari uning had dan tash q ari tez boshlanib, 
ju d a tez avj olib borishi, nihoyatda o g'ir intoksikatsiya bo'lishi (bu intoksikatsiya 
k asallik n in g dastlabki davridayoq boshlanadi) v a bem orn i tez o rad a o'limga 
olib borishidir. T oun p n evm on iyasin in g och oqlari paypaslab ko'rilganida qat- 
tiq q in a d u m alo q tuzilm alar ko'rinishida qo'lga oson unnaydi, kesib ko'rilganida 
do'm payib chiqadi. Ju d a ko'pchilik hollarda plevra ham yallig'lanish jarayoniga 
qo'shilib ketadi (fibrinoz, fibrinoz-yiringlip levrit) plevra bo'shliqlarida seroz, 
seroz-yirin gli yoki yiringli ekssu dat paydo bo'lishi m um kin.
O 'p ka tou n i epidem iyalari m ah alid a pnevm oniya tabiatan lobar tusda bo'lib, 
m ak ro sk o p ik jih atd an olgan da k ru p o z pnevm oniyadan kam farq qiladi. O datda 
o p k an in g b ir yoki b ir nechta bo'lagi zararlanadi. B u n d a h am ish a plevra ham
y allig'lan ish jarayon iga qo'shilib ketadi (lobar plevro-pnevm oniya). To'qima 
k esib ko'rilganida qo'ngir qizil yoki sarg'ish qizil ran gda bo'ladigan yuzasidan 
q o n aralash loyqa yoki q ay m o q q a o'xshab ketadigan yirin gsim on suyuqlik oqib 
tu sh ad i, b u suyuqlik s o f toun qo'zg'atuvchisi kulturasidan iborat bo'ladi.
T o u n ga alo q ad o r lo b ar pnevm on iyan in g avj olib borish id a: 1) seroz-gem or- 
ra g ik ekssu datsiya, 2) leykositar ekssudatsiya, 3) nekrotik o'zgarishlar davri ta­
fovut qilinadi.