R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

Salm onellyoz — otk ir infektsion kasallik bo'lib, unda aso san m e’d a ichak yo'li 
zararlan ad i.
E tio lo g iy a si v a p ato g e n e z i. Salm onellyozning qo'zg'atuvchisi ichak m ik ro ­
blari o ilasin in g S a l m o n e l l a avlod iga m an su b m ikroorganizm lardir. O d am pa- 
tologiyasida S a l m o n e l la typhi m u rium , S a lm o n e ll a enteritidis, S a lm o n e lla
c h o le ra e su is h am m adan katta aham iyatga ega. K asallik m an balari turli hayvon­
lar: q o ram ol, cho'chqa, otlar, itlar, m ushuklar, kem iruvchilar, xon aki p arran d alar 
(ayn iq sa, suzuvchi parran d alard ir). O d am g a kasallik infeksiya yuqqan qoram ol 
v a p arran d a gosh tin i, sh un in gdek infeksiya yuqqan p arran d a tuxum larini

---

iste’m ol qilin gan ida o'tadi. Infeksiya yuqqan kem iruvchi h ayvonlar bo'lgan om - 
borlard a saqlan gan b osh q a m asalliqlar iste’mol qilin gan id a h am o d am ga kasallik 
yuqib qolishi m um kin.
Salm onellyoz bilan og'rigan kasal yoki salm onellalarni tashib yuruvchi ki- 
shi ham infeksiya m anbai bo'la oladi. Infeksiya h avo-tom chi yo'li bilan ham o'ta 
oladi degan taxm inlar bor.
Salmonellyozning patogenezi m urakkab bo'lib, u n d a k asallikn in g tirik 
qo'zg'atuvchisi va toksinlari aso siy m exanizm vazifasin i o'taydi. Salm on ellalar 
ingichka ichak b o sh lig 'iga tushganidan keyin en terositlarga o'tib olib, cho'tka- 
sim on jiyagidan lizo som a vakuollaridagi epitelial h ujayralarnin g a so sig a q a ­
rab harakatlanib boradi. Salm onellalarning en terositlarga o'tishi va b ir qan cha 
ferm entlar (dekarboksilazalar, proteazalar, m u sin azalar va b osh qalar) ajratib 
chiqarishi n atijasida ichak baryeri o'tkazuvchanligi buzilib, salm on ellalar hayot 
faoliyati va yem irilishida hosil bo'ladigan m ah su lotlarn in g so'rilib o'tishi m u m ­
kin bo'lib qoladi. K asallik qo'zg'atuvchilari ingichka ichak shilliq p ard asin in g o z
plastin kasiga o'tganida ularni neytrofillar va m ak rofaglar yutadi, bu n d a ular shu 
fagotsitlarda ko'payadi va bu larn ing halok bo'lib ketishiga sabab bo'ladi. Fagotsit- 
lar halok bo'lganida yallig'lanish m e d iato rlari (kininlar, gistam in , seroton in va 
b osh qalar) ajralib chiqadi.
Salm onellalar ajratib ch iqaradigan toksin tasirid a en terositlarda adenozin
m o nofosfat, prostaglandinlar, fosfolipidlar kon sen tratsiyasi ortib, guanozin
m onofosfat m iqdori ko'payib ketadi. M ana shu o'zgarishlar, en terositlarn ing 
m em bran a strukturalaridagi bo'ladigan m urakkab m olekulyar o'zgarishlar bilan 
birga qo'shilib, hujayra m em bran alari o'tkazuvchanligining ayn ash iga olib b o ra ­
di va intoksikatsiya zo'rayib, ich ketishiga, to'qim alarning suvsizlanib qolishiga 
sabab bo'ladi. Suv-elektrolitlar m uvozanati ham izdan chiqadi.
Salm onellyozning tarq o q xilida salm onellalar ichki o rgan lard a ko'payib, 
to'planib b orad i, bu joyga ular lim fa baryerini yengib o'tib, gem atogen yo‘1 bilan 
tushadi.
P a to lo g ik an ato m iy asi. B u kasalliknin g quyidagi klin ik xillari tafovut qilin a­
di: 1) gastrointestinal salm onellyoz, 2) tarqoq salm onellyoz, 3) bakteriya tashuv- 
chanlik (o'tkir, surunkali, tranzitor bakteriya tashuvchanlik).
G astrointestinal xilining uch turi tasviriangan — gastritik, gastroenteritik, 
gastroenterokolitik salmonellyoz. Bu kasallikning tarq o q xili ikki turda: tifoid va 
septikopiemik salmonellyoz tarzida o'tadi.
Salm onellyozning gastrointestinal xilida jarayon m ed a, ingich ka yoki y o g o n
ichakda avj olib boradi (ak sari ingichka ichak zararlanadi). Ichak falajlanib, ken- 
gaygan holda ko'zga tashlanadi, shilliq pardasi fibrinoz k arash bilan qoplangan , 
m ayda qontalashlar bilan giperem iyalangan bo'ladi. Ingichka ichak yo'lida yashil- 
roq sh ilim sh iq aralash bo'tqasim on m assa topiladi. Salm on ellyozning ju d a o'tkir 
xillarida ich ak suyuqligi ichakka ko'chib tushgan epiteliy aralash gan i uchun bir 
qad ar loyqa bo'lib qoladi. M e’d ad a q o n g'irn am o su yuqlik topiladi. M ikroskop

---

bilan tekshirib ko'rilganda ichak shilliq p ardasi shishib, giperem iya boshlangani, 
epiteliy ko'chib tushayotgani, qontalashlar, yuza nekrozlar, m ayda eroziyalar 
borligi va n osp etsifik hujayra infiltratsiyasi boshlangan i topiladi. Tom irga alo­
q ad o r o zg arish lar an ch a sezilarli bo'lgani holda gem orragik yallig'lanish avj olib 
borad i. Ichakning lim fa app arati va ichak tutqichining lim fa tugunlari shishib, 
q o n ga to'lib turadi. K asallik zo'rayib borgan i sayin venalarn in g qon ga to'lishi 
kuchayib, u lar parezga uchraydi va diapedez boshlanib, ichak shilliq p ardasiga 
qon quyiladi. V enalar v a lim fa tom irlarid a trom boz yuzaga kelib, ichak shilliq 
p ard asid a distrofik va n ekrobiotik jarayon lar avj olib b o rad id a, shilliq p arda yara 
bo'lib ketadi. Sh ilim shiq ko'p ishlanib chiqib, epiteliy ko'chib tush a boshlaydi. 
Shilliq p ard a stro m asi b ir talay lim fotsitlar va plazm otsitlar bilan infiltrlangan 
bo'ladi. Ba’zan gem orragik n ekroz m an zarasi ko'zga tashlanadi. R egionar lim fa 
bezlari shishib, q o n ga to'lib turgani va lim fotsitlar proliferatsiyasi borligi h iso ­
biga bo'rtib, kattalash ib ketadi. Parenxim atoz organlarda distrofiya, stazlar, d ia ­
p ed ez qon talash lar p ayd o bo'ladi.
Salm onellyozning tarqoq septik x ili ichakda ancha k am o'zgarishlar ro'y 
berishi va peyer pilakchalari so h asid a m ayda qontalashlar paydo bo'lishi bilan 
tariflan ad i. Turli organ va to'qim alarda ko'pdan-ko'p yirin glagan o'choqlar paydo 
bo'lishi bilan birga d av om etib b orad ig an septik h odisalar birinchi o'ringa o'tadi. 
A b sessga olib keladigan pnevm on iya, nefrit, yiringli m eningit, endokardit b o sh ­
lanadi. A nch a kuchli intoksikatsiya boshlanib, jigar, buyrak, yurakda sezilarli 
distrofik jarayon lar avj olib b o rish ig a sabab bo'ladi. Salm onellyozning septik 
xiliga ich ak lim fa app aratid agi m onotsitlar, retikulyar hujayralar v a gistiotsit- 
larn in g reaktiv giperp laziyaga u ch rash i ham xarakterlidir.
K lin ik m a n z a r a si salm onellyozn in g xiliga bog'liq. G astrointestinal xilida 
dispep tik sim ptom lar, intoksikatsiya, isitm a holatlari u stun turadi. Q ayt qilish, 
qorin n in g tutib-tutib og'rishi, ich ketishi, et uvishishi xarakterlidir. H arorat 
ko'tarilib, eksikoz kuchayib boradi.
K asalliknin g gastroen terokolitik tu rid a qorinning p astid a ham tutib-tutib 
tu rad igan o g'riq lar bo'ladi. K asallik avjiga chiqqan m ah ald a axlat ju d a kam kela­
digan bo'lib qo lad i va yash il tu sd agi loyqa, ba’zan qon aralashgan shilim shiqdan 
iborat bo'ladi. K asallikn in g tarq o q xili isitm a chiqib turadigan davrnin g nisbatan 
u zo q ro q davom etib turishi v a k asalliknin g klinik m an zarasida intoksikatsiya 
sim p tom larin in g ustun turishi bilan tariflanadi.
D IZ E N T E R IY A