R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

X avfli o'sm alar tabaqalash m agan hujayralardan tuzilgandir, shu sab ab d an
ularni anaplastik o'sm alar deb aytiladi. U lar p o lim o rf bo'lib, hujayralari katta- 
kichikligi va shakli jihatidan har xil, yadrolari giperxrom dir. Y adro-sitoplazm a 
nisbati n orm ad a 1:4 , 1:6 ni tashkil etadigan bo'lsa, o'sm alarda b u nisbat taxm inan
1:1 ga tengdir. Ulkan hujayralar paydo bo'lib qolish i ham m u m kin. A naplastik 
yadrolar shakli va katta-kichikligi jih atidan har xil bo'ladi. O 'sm a hujayralarining 
yadrochalari haddan tashqari kattalashib ketadi. M itozlar ko'p v a atipik bo'ladi. 
M ultipolyar, asim m etrik va giperxrom kariokinez shakllari uchraydi.
Elektron m ikroskopd a tekshirib ko'rilganida xavfsiz o' sm alarn in g hujay­
ralari n orm al hujayralardan farq qilm aydi. T abaq alash m agan o'sm a hujayralari 
xrom atin parchalarining yadro p ard asi ostida to p lan ib turishi, g'adir-budir en- 
doplazm atik retikulum tuzilishining jo n tarzga kirgani, erkin rib osom alar soni 
kop ayib qolgan i, m itoxondriyalar poliom orfizm i bilan tariflan ad i. O 'sm a hujay- 
ralarida aktin va m iozin m ikroftlam entlari, m ikronaychalar, oraliq filam entlar 
ro y-ro st ko'zga tashlanib turadi. Turli tiplardagi o'sm alarda har xil filam entlar 
bo'ladi. C hunonchi, rak va m ezoteliom ada keratin, m u sku l (ko'ndalang-targ'il 
va silliq m u sku l) o'sm alarida desm in, m ezen xim al o'sm alarda vim entin, glial 
o'sm alarda gliofibrillalar, neyronal o'sm alarda neyrofilam entlar topiladi. Bularni

---

im m u n ogistok im yoviy u su llar y o rd am id a aniqlash d iagn ostik jihatdan olgan da 
m u h im m ezon bo'lib h isoblan adi.
X av fsiz o'sm alarning tabaqalash gan hujayralari, shun in gdek xavfli o'sm a­
larn in g (m asalan , en dokrin bezlari o'sm alarinm g) yuqori darajad a tabaqalash ­
gan h ujayralari o'zlarining fun ktsional xossalarini yoqotm aydi va sekret ishlab 
ch iq arish d a davom etib b orad i. M uguzlanuvchi yassi hujayrali rak hujayralari 
keratin, gepatosellyulyar rak h ujayralari — o‘t, L an gergans orolchalari o sm alari 
(in su lo m a) n in g hujayralari esa insulin ishlab chiqaraveradi. Ko‘p darajada ana- 
p laziyaga u ch ragan o'sm alar funktsiyasi ba’zi hollarda aynab, o'zgarib qolishi 
m u m kin. C hunonchi, ba’zi rak o sm a la ri em brionga tegishli oqsillarn i ishlab 
ch iqara oladi, holbuki bu n d ay oq sillarn i norm al to'qim a faqat em brional davrda- 
g in a sintezlaydi. M asalan , em b rion ga x o s bo'lgan jig ar oqsili alfa-fetoprotein 
sh ular ju m lasidan dir. E n d o krin m as organlar rakining hujayralari gorm onlar 
ishlab ch iqarishi m u m k in (ektopik gorm on lar). M asalan , bron xogen rak adreno- 
k ortiko trop gorm on , insulin, p aratireoid sim on gorm on lar ishlab chiqara oladi.
Sh u nd ay qilib xavfli o sm a la r b ir qancha xususiyatlari bilan, ju m ladan
m o rfb lo gik, biokim yoviy x o ssalari va funktsional anaplaziyasi bilan xavfsiz 
o'sm alardan farq qiladi.
0 ‘S M A L A R O 'S IS H IN IN G T E Z L IG I VA 0 ‘S M A L A R P R O G R E SSIY A SI
O 'sm alar o'sish tezligi jih atid an h am bir-biridan farq qiladi. X avfsiz o'smalar, 
o d atd a, asta-sekin o'sib b o rad i. Shu m u nosabat bilan o sm a bir qad ar katta bo'lib 
olishi uchun oylar v a yillar o'tishi kerak bo'ladi. Shu bilan bir vaq td a bu ndan istis- 
n o h ollar h am uchrab turadi, ana sh un day hollarda xavfsiz o'sm a xavfli o'sm adan 
ko'ra tezro q o'sib b orad i. M asalan , bach ad on leyom iom asi sh ular jum lasidandir. 
U n in g o sish ig a estrogenlar ta’sir o'tkazadi, shu m u n o sabat bilan hom iladorlik 
m ah alid a bu o'sm a tez k attalash ib b orad i. X avfsiz o'sm alar o'sishining tezligi 
ularn ing q o n bilan nechog'lik yaxsh i ta’m in lan ishiga ham bog'liqdir. M asalan, 
gipofiz ad en o m asi qon bilan ta’m in lan ish darajasiga qarab har xil tezlikda o'sadi.
Xavfli o'sm alar o'sishining tezligi ularni tashkil etadigan hujayralarning 
n ech og'lik tabaqalash gan iga bog'liqdir. M asalan, yuksak darajada tabaqalashgan
o'sm alar tuban darajad a tabaqalash gan o'sm alarga q aragan d a tezroq o'sib boradi. 
O 'sm an in g o'sishi to'xtab qo lgan yoki o'sm a nekrozga uchrab, o'z-o'zidan yoqolib 
ketgan hollar ham m a’lum . X avfli o'sm a o‘z-o‘zidan yoq olib ketgan m ahallarda 
un in g m etastazlari yash ash ga q o d ir bo'lib qoiaveradi.
O 'sm aning o sish tezligi h ujayralarnin g bir qan cha kinetik xossalariga, mi- 
totik siklning qan cha davom etishi, o'suvchi qism larning katta-kichikligi, o'sm a 
h u jayralarining nech og'lik tez-tez h alok bo'lib turishiga bog'liq.
O 'sm a hujayralarining ko'payish tezligi norm al hujayralarning ko'payish tez­
ligi bilan bir xil (1 6 —60 so at atrofida) yoki sal pastroq. M alignizasiyaga u ch ra­
gan bitta hujayradan diam etri 1 sm k eladigan o'sm a paydo bo'lishi uchun ba’zan- 
yillar o'tishi k erak bo'ladi.

---

M alu m k i, n orm al hujayra b o lin g an m ah ald a ikkita qiz hujayra paydo 
bo'ladi, shularning biri nasi berish, ikkinchisi esa о ziga tegish li fun ktsiyan i baja- 
rish layoqatini kasb etadi. N orm al hujayralardan farq qilib, o'sm aning h ar b ir qiz 
hujayrasi bo'linishga qo d ir b o laveradi. M itotik bo'linish da ishtirok etad igan hu- 
jayralar son in in g (o'sm a o'suvchi qism in in g) m uhim aham iyati bor. O 'sm aning 
o'suvchi q ism i oVta h iso b d a 30 foizdan 70 foizgacha b orad i, bu qu yidagilarning 
natijasi bo'lishi m um kin: hujayralarning qaytm as tarzda tabaqalan ish i, m asalan , 
bularning m uguzla-inuvchi yassi hujayrali rakka aylanishi, o‘sm a hujayralari 
oziqlanishining buzilishi va im m u n jarayon lar boshlanish i tufayli o‘lib ketishi.
O 'sm a o'sishining tezligiga qon bilan ta’m inlanish darajasi, q o n d agi gorm on - 
lar m iqd ori (ayn iqsa gorm on ga bog* liq toqim alard an p ayd o bo'lgan o sm a la r 
uchun); m akroorgan izm n in g ahvoli ham katta ta’sir o'tkazadi. Y uqorida ko'rsatib 
o’tilganidek, gorm on ishlab chiqaruvchi to'qim alarning n orm al h u jayralarida 
steroidlar uchun retseptorlar bo'ladi. Shu toqim alardan p ayd o bo'lgan o'sm alarda 
ham retseptorlar bo'ladi, shu m u n o sabat bilan, m asalan , su t bezi rakin in g o'sishi 
hom iladorlik m ah alida ancha tezlashadi. Sut bezi va bach ad o n rak iga antiestro­
gen m o d d alar bilan davo qilishning du ru st n af berishi sh u n ga bog'liq.
M onoklonal o'sm alarning hujayralari ham geterogendir, ya’ni ular kariotipi, 
invaziyalanish darajasi, gorm on ga bog'liqligi, m etastazlan ish layoqati, o sish tez- 
ligi va o'sm aga qarshi dav oga sezuvchanligi jih atidan bir-biridan farq qiladi. Bu 
sh un ga bog'liqki, o sish yoki ko'payish jarayon ida o'sm a hujayralari populyatsi- 
yalarining x ossalari kinetik jih atdan beq aror h ujayralarnin g yangi m utatsiyaga 
uchrashi n atijasida yoki genlar har xil tarzda ta’sir o'tkazishi tufayli o'zgarishi 
m um kin. Yangi paydo bo'lgan o'sm a hujayralari ota-on a hu jayralardan farq qilib 
turadigan yangi x ossalarn i kasb etadi. M an a sh un day x o ssalarn i kasb etib borish 
«o'sm a p rogressiyasi» fenom eni deb ataladi.
O 'sm alar p rogressiyasi davom ida o'sm a hujayralari tabaqalan ishu vinin g 
ko'pgina belgilari yo'qolib ketishi m um kin. Bu anaplaziya alom atlarid an biri 
bo'lib hisoblanadi. Shu bilan birga o'sm a hujayralarining b ir kloni tez o'sish la­
yoqatini kasb etgan holda b osh q a klon birm uncha ko'proq invaziyalanish yoki 
m etastazlan ish xo ssasiga ega bo'lib qoladi.
Biroq, klonlar geterogen bo'Iishiga qaram ay, o'sm ada qaysi h ujayralar kloni 
k attaroq tezlikdagi replikatsiya bilan xarakterlanadigan bo'lsa, o'sha klon ustun- 
lik qilib turadi. Shu sab ab d an xavfli o'sm alarning ba’zilari invaziyaga ko'proq 
m oyil bo'ladiyu, lekin m etastazlar berm aydi (m asalan , bazal hujayrali rak — 
b azaliom a), bosh qalari, aksincha, tez m etastaz beradi-yu, lekin invaziyalanib, 
atrofdagi organ larga o'tm aydi, m asalan , tuxu m d on lar raki sh ular ju m lasidan dir.
0 ‘S M A N IN G E K SP A N SIV VA IN F IL T R L A N IB 0 ‘S IS H I
X avfsiz o'sm alar ekspan siv tarzda, xavfli o'sm alar esa infiltrlanib o'sishi bilan 
ta’riflanadi. X avfsiz o'sm alar faqat o'zi paydo bo'lgan jo y d a o'sib b orad i, ular in- 
filtrlanish, invaziyalanish layoqatiga ega bo'lm aydi, turli organ va to q im alarga

---

m etastazlar berm aydi. Ba’zi xavfsiz osm alar, m asalan , fibrom a va aden o m a asta- 
sekin o’sib borib, o‘z atrofida k apsu la hosil qiladi. K apsula hosil bo'lishida o'sm a 
stro m asi ishtirok etadi. B iroq, xavfsiz o'sm alarning ham m asi ham k apsu la b i­
lan o'ralaverm aydi. M asalan , bach ad on leyom iom asi kapsula hosil qilm aydiyu, 
lekin atrofdagi to'qim alardan aniq-ravshan ajralib turadi, ularni bosib qo'yadi 
v a ch egaralari yaxsh i bilin ib turadi. Ba’zi o'sm alar kapsula hosil qilm aydi va 
atrofdagi to'qim alardan an iq ajralib ham turm aydi. M asalan, tom ir o'sm alari sh- 
u lar ju m lasid an d ir. D em ak, o'sm ada kapsula yoqligi uning xavfli o sm a ekanligini