R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

o rtach a va kuchli ifodalangan xillarga bolin ad i. D isplaziyaning so'nggi bosqichi 
o'sm a oldi jarayoni deb hisoblanadi.
Yuqorida bayon etilgan m alu m otlardan giperplaziya, m etaplaziya va displazi- 
yani o sm a boshlanishidan oldin b o lib oladigan jarayonlar deb hisoblash m um kin 
degan xu losa kelib chiqadi. U lar od atd a patologik regeneratsiya m ahalida kuzati­
ladi va tabaqalanishning kechikib qolishi bilan birga davom etib boradi.

---

V Bob
QON VA LIMFA AYLANISHINING BUZILISHI
TOMIRLARDA QON TO‘LISHUVI 
O'ZGARISHI MUNOSABATI BILAN 
QON AYLANISHINING BUZILISHI 
Arterial giperemiya 
Venoz giperemiya 
Kamqonlik
TOM IRLAR DEVORI SHIKAST- 
LANISHI VA O'TKAZUVCHANLI- 
GINING OSHISHI MUNOSABATI 
BILAN RO‘Y BERADIGAN 
0 ‘ZGARISHLAR 
Qon ketishi va qon quyilishi 
Diapedez yo'li bilan qon ketishi 
Plazmorragiya
GEMOSTAZ VA QON REOLOGIK 
XOSSALARINING BUZILISHI 
Staz
Tromboz
Qon tom ir ichida (DVS sindrom) qon
(karaxtlik) ivib qolishi
Emboliya
SHOK
TO'QIMA SUYUQLIGI M IQDORI­
NING O'ZGARISHI 
Shish
Degidratatsiya
Qon aylanishi — yurak boshliqlari va qon tom irlaridan iborat tutash sistem a 
ichida qonning tinm ay oqib borishi, yurishib turishidir. Q on aylanishi tufayli, bir 
tom ondan, to'qim alarga tashqi m uhitdan kelib turadigan k islorod , oziq m o d ­
da, suv va tuzlar yetkazib beriladi. Ikkinchi tom ondan, qon aylanishi karbon at 
kislota, m oddalar alm ashinuvi oxirgi m ah sulotlarining to q im alard an chiqib 
ketishiga yordam beradi. Q on aylanishi organizm bilan atrofdagi m uhit o'rtasida 
bo'ladigan gazlar va issiqlik alm ashinuvi jarayon ining zarur xalq asi b o lib ham
hisoblanadi. Bundan tashqari, qon n in g tinm ay yurishib turishi gorm on lar va 
fiziologik jihatdan faol b o lg an b o sh q a m o ddalarn in g kerakli joylarga yetib 
borish iga yordam beradiki, sh un in g n atijasida organ izm n in g yaxlit bir sistem a 
tariqasida yashab, ishlab borishi m um kin boladi.
Q on aylanishi organlari ju m lasiga yurak, tom irlar kiradi, bu lar katta va 
kichik qon aylanish doiralarini hosil qiladi. Yurakning o'ng qorinch asi, o'pka ar­
teriyasi, o p k a venalari va yurakning chap b o lm a si kichik qon aylanish doirasin i 
tashkil etadi. Yurakning chap qorinch asi, doirasini, shoxtom ir, y an i aorta, pastki 
kovak vena, yurakn ing o‘ng b o lm ac h asi katta qon aylanish d o irasin i hosil qiladi.
Yurakning ro sm an a ishlab turishi qonn in g tom irlar sistem asid a h ara­
katlanib, yurishib turishini ta’m inlaydi. T om irlar sistem asi o zin in g biofizik 
xususiyatilariga k o ra bir-biridan farq qiladigan b esh qism ni o'ziga oladi:
1) 
bosh tom irlar, bularga sh oxtom ir (aorta) va yirik arteriyalar kiradi. Bu 
tom irlar devorlarida elastik tolalar ko'p b o lish i bilan ajralib turadi va o'zining

---

elastikligi tufayli yurak u rishiga m o n an d tolqin lan ib oq ib kelayotgan qonning 
ancha tinch va bir tekis bo'lib oq ib borishin i ta’m inlaydi;
2) oq im ga qarshilik k o rsatad igan tom irlar — m ayda arteriyalar bilan arte- 
riolalar. B ularnin g devorid a tom irlar yo‘lini tez o‘zgartirib tura oladigan m uskul 
tolalari ko‘p. Shunday tolalar ko‘p b o lgan ligi tufayli bu tom irlar qon aylanishi 
sistem asiga um um an yetarli d arajad a qarshilik k o rsatib turadi;
3) alm ash in uv tom irlari — kapillarlar. Bular qon bilan toqim alar o rtasid a 
m o d d alar alm ashinuvi bo‘lib turishi uchun sharoit yaratadi, shu m unosabat bi­
lan q o n aylanishining ju d a m uhim qism i bo'lib hisoblanadi;
4) sh un t tom irlari — arteriolo-venular anastom ozlar, bular qon n in g kapil- 
larlarni chetlab, arteriyalardan venalarga o‘tib ketishini tam inlaydi, buning, m a ­
salan, o d am organ izm iga p ast harorat tasir qilib turgan sharoitlarda fiziologik 
jih atdan m u h im aham iyati bor.
5) h ajm iy tom irlar — ju d a ko‘p choziluvchan va n isbatan elastik b o‘lishi bilan 
ta’riflan adigan venalar. V enalar organ izm dagi butun q on n in g 70-80 foizini o‘ziga 
jo qiladi, butun qon aylanish sistem asin in g hajm ini, yurakka qaytib keladigan 
qon m iqd orin i, qon n in g bir daqiqalik hajm ini belgilab beradi.
T o q im a va organ larda bular funktsiyasining sh iddatiga yarasha m iqd ord a 
qon oq ib turishini qon aylanishini id ora etuvchi m exanizm lar ham ta’minlaydi, 
bu lar sh artli ravish da o'z-ozini idora etuvchi m exanizm larga va neyrogumoral yo'l