R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

bilan idora etuvchi m exan izm larga bo‘linadi. 0 ‘z-o‘zini idora etuvchi m exanizm
qon aylanish sistem asin in g o'zida bo‘lib, uning b o sh q a organ va sistem alar bilan 
b o g ‘laydigan o z aro alo q asid a zohir bo‘ladi. Q on aylanishini neyrogum oral yo‘1 
bilan idora etuvchi qon aylanish sistem asin in g retseptor m aydonlari (m asalan, 
karotit sin us, aorta ravog‘i o‘pka arteriyasi), uzun choq m iya, gipotalam us, bosh 
m iyan in g eski va yangi po‘stlog‘idagi yurak-tom irlar faoliyatini boshqaruvchi 
m arkaz, n erv sistem asin in g turli bo‘lim larida joylash gan pregan glionar va post- 
gan glion ar sim p atik va p arasim p atik neyronlar ishtirok etadi. Q on aylanishining 
neyrogum oral yo‘1 bilan idora etilishida endokrin bezlar: buyrak usti bezlari, gi- 
pofizn in g orqa bo‘lagi, buyraklarn in g yukstaglom erular kom pleksi m uhim o‘rin 
tutadi.
Yurak, tom irlar funktsiyasining buzilishi, qon reologik xossalarining 
o'zgarishi, idora etuvchi m exanizm larnin g izdan chiqishi qon aylanishining 
u m u m an yoki m ahalliy tarzda buzilishiga olib kelishi m um kin.
Q on aylanishi buzilishining h am m a turlarini ularn ing sabablari va yuzaga 
kelish m exan izm iga qarab quyidagi aso siy gu ru hlarga bo'lish m um kin:
1. Q on to'lishuvining ozgarish i m unosabati bilan kuzatiladigan buzilishlar: 
arterial va venoz giperem iya, kam qonlik.
2. T om irlar devorin in g zararlanishi va tom irlar o'tkazuvchanligining ozga- 
ruvchanligiga aloqador buzilishlar: a) qon ketishi (qonash) va qon quyilishi, b) dia- 
p edez yo‘li bilan qon ketishi, v) plazm orragiya.

---

3. Gem ostaz va qon reologik xossalarining buzilishi: a) staz, b) trom boz, v) qon- 
ning tom ir ichida ko'plab ivib qolishi, g) em boliya.
4. Shok.
5. T o qim a suyuqligi m iqd orin in g o'zgarishi.
T O M IR L A R D A Q O N T O 'L IS H U V I 0 ‘Z G A R IS H I 
M U N O SA B A T I B IL A N Q O N A Y L A N IS H IN IN G
B U Z IL ISH I
A R T E R IA L G IP E R E M IY A
A rterial giperem iya (arterial to'laqonlik) qonning arterial sistem adan oqib 
ketishi odatdagicha, norm al d araja d a saqlanib qolgani holda unga qon kelishi 
ko'paygan sharoitlarda boshlanadi. G iperem iya b ir nav m oslashtiruvch i h odisa 
bo'lib, norm al va p atologik sharoitlarda ham ko'p uchraydi.
U tabiatan um um iy bo‘lishi m um kin. G iperem iya q on um um iy m iqd orin in g 
ko‘payish iga (pletoraga) yoki qizil qon tanachalari (eritrotsitlar) soni ko'payib 
qolgan iga (eritrem iyaga) b og'liq bo'lishi m um kin. A ksari tabiatan m ahalliy 
bo'ladigan giperem iya uchraydi. Sabablariga q arab u n in g bir necha turi tafovut 
qilinadi: 1) angionevrotik (neyroparalitik) giperem iya, 2) kollateral giperem iya,
3) anem iyadan keyin boshlanadigan giperem iya, 4) vakat giperem iya, 5) yal­
lig'lanishga aloqad or giperem iya, 6) arteriovenoz yo'l paydo b o lish ig a aloqad or 
giperem iya.
Angionevrotik giperem iya nervlar zararlanganida, m asalan , tom irlarn i toray- 
tiruvchi nervlar falaj bo'lib qolgan m ahallarda yoki tom irlarni kengaytiruvchi 
nervlar ta’sirlanishi tufayli boshlanadi.
K ollateral giperemiya. Bu xildagi giperem iya aso siy arteriyaga trom b, em bol 
tiqilib, teshigi bekilib qo lgan da yuzaga keladi. B u n d ay sh aroitlarda qon chetlab 
o'tadigan kollateral tom irlarga q arab yuradi; tom irlar yo'li keskin kengayib, u lar­
ga qon kelishi kopayadi.
A nem iyadan keyin boshlanadigan giperem iya arteriya bosilib qolib, ishem iya 
paydo bo'lishiga olib keladigan om il (o'sma, bo'shliqqa yig'ilib qolgan suyuqlik, 
bog'lash uchun solingan ligatura) b artaraf etilgan m ah ald a y uzaga keladi. B unda 
tom irlar keskin kengayib, qon bilan to'lib-toshib turadiki, b u bir tom ondan, ular 
yorilib, qon ketishiga, ikkinchi tom ondan, bosh qa organlar, m asalan , bosh m iya 
ishem iyasiga olib kelishi m um kin.