R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

Trom bozning sosayishi
36-rasm . Endoteliyning gem ostazd agi ishtiroki (K um ar, 1987 y .)
Endoteliositlar y uzasid a bo‘ladigan bosh qa antikoagulan t — trom bom od ulin
ham bilvosita tasir ko‘rsatadi. U protein S degan boshqa bir antikoagulant m odda 
tasirini kuchaytiradi. F aol holga kelgan protein S V va V III om illarni proteolitik 
parchalash yo‘li bilan tromb hosil bolishiga уоЧ qo‘ym aydi. B u n d an tashqari, trom - 
binning prekoagulant faolligi (fibrinogenning ivishi, V om iln in g faol holga keli­
shi) trom bin trom bom odulin b ilan birikkanidan keyin sezilarli d arajad a susayib 
qoladi. Shunday qilib, endotelial h ujayralarda hosil bo'ladigan trombin — trom ­
bomodulin kompleksi tromb hosil bo'lishini ikkita h ar xil y o l bilan bo'gib qo'yadi, 
u, birinchidan, protein S n ifa o l holga keltiradi, bu n arsa antikoagulatsiyaga sabab 
bo'ladi, ikkinchidan, trombinning tromb hosil qilish xususiyatini pasaytirad i.
Y uqorida aytib o'tilganidek, endoteliyning zararlanishi trom botsitlarn ing 
darhol subendotelial kollagenga yopishib qolishiga olib keladi (37-rasm ). E n ­
dotelial hujayralar trom botsitlarn ing kollagen va b o sh q a yuzalarga birikib olishi 
uchun zarur bo'lgan van V illibrand om ili (V III o m il kom pleksinin g bir q ism i)n i 
sintezlaydi v a ajratib chiqaradi. Endoteliy zararlangan jo y va uning yaqin yerida 
qon iviy boshlashiga yordam beradigan m exanizm larnin g biri an a shu.
X u lo sa qilib tak id lab o‘tish kerakki, k o p gin a funktsiyalarni ado etadigan va 
zararlanm agan endotelial hujayralar asosan trom botsitlarn ing yopishib qolishi- 
ga yo‘l qo‘ym aslik va qon ivishining dastlabki b osqichlari b osh lan ish iga qarshilik 
ko‘rsatish uchun xizm at qiladi. Va, aksincha, endotelial hujayralar zararlangani-

---

d a u larn in g qon ivishiga qarshilik k orsatad igan ta’siri yo‘qolib ketadi va ular 
trom b hosil bo'lishida faol ishtirok etadi.
KoDagea 
V aa Villebraod ошШ
ч
—■ 
/
37-rasm . Endoteliy zararlanib, trom botsitlar faol holga o‘tganida 
qon ivishi m exanizm i (Tansig M . , 1984.)
T r o m b o t s i t l a r . Q o n oq ish in in g toxtash i, y an i gem ostazd a trom botsitlar 
aso siy rolni oyn aydi. U lar ko'm ik m egakariotsitlarining sitoplazm atik qism lari 
V q o n p lastin kalari (B issosero pilakchalari) bo‘lib, qon n in g m uhim va m urakkab 
elem entlari deb qaraladi.
Q on d agi trom botsitlar yuzasi silliq, tuxum sim on yoki d u m alo q shaklda 
bo'ladi. U larn in g to rt qism i tafovut qilinadi: 1) m em bran a u stidagi qism i — 
glikokaliks, 2) m em bran a qism i, 3) gel qism i — m atriks, 4) organellalar qism i. 
G likokaliks retseptor oq sillar funktsiyasini ado etadi, y an i trom botsitlarning 
faol h o lga o'tishiga yord am beradi. M em bran a trom botsitlarn ing qonn i ivituvchi 
om illar bilan o z aro tasir qilishini ta’m inlaydi. M em bran aning ichki qatlam ida 
kan aliku lyar sistem a joylash gan, u plazm atik m em bran an in g chuqur-chuqur 
kirib b organ qism laridir. G el q ism id a m ikronaychalar va qisqaru vch i oqsillar — 
aktin va m iozin i bo'ladigan m ikrofilam entlar kom pleksi joylash gan, shunga ko'ra 
u lar q isq arish funktsiyasini ad o etadi. O rganellalar qism id a m itoxondriyalar, 
lizosom alar, shuningdek ikki turdagi m axsus donalar, gran ulalar bor. Alfa- 
gran u lalard a fibrinogen, fibronektin, V va V III oijiillar, trom botsit om ili (ge- 
p arin n i neytrallovchi polip ep tid ), o'sish om ili bo'ladi. G ran ulalarn in g ikkinchi 
shakli adeninnukleotidlar, ionlashgan kalsiy, gistam in, serotonin va eprnefrin 
to p lam id an iborat.

---

T ro m b o tsitlarn in g a so siy fizio lo g ik x o ssa la ri q u y id ag ilard ir: 1) u lar 
adgeziya va ag re g atsiy ag a q o d ir, 2) so rb sio n tash u v ch an lik fu n k tsiyasin i 
ado etad i, 3) yuzasiga p lazm ad agi qonn i ivituvchi om illarni adsorbsiyalab 
olib, kerakli joyga tashib bera oladi, 4) angiotrofik funktsiyani (kapillarlar 
o'tkazuvchanligini kam aytirish, tom irlar devori endoteliysiga taqalish vazifasini) 
bajaradi, 5) gem ostatik funktsiyani ad o etadi, ularn ing bu funktsiyasini tom irlar 
endoteliysidan sintezlanib chiqadigan van-V illebrand om ili jo n lan tirib turadi. 
VanVillebrand om ili trom botsitlar bilan kollagenlar o'rtasida xu dd i yelim ga 
o*xshab tasir k o rsatad i deb hisoblanadi. Trom botsitlar m em b ran asid a vanVil- 
lebrand om ili uchun m ax su s retseptorlar bo'lishi topilgan.
Tom irlar devorining zararlanishi trom botsitning shu tom irlar devori stru k ­
tura elem entlari: suben dotelial kollagen, bazal m em bran a, fibroblastlar, sil­
liq m uskul h ujayralariga taqalishi uchun sharoit tug‘diradi. H ozirgina aytib 
o'tilgan elem entlarning h am m asi ham garchi trom botsitlar adgeziyasiga sabab 
b o la olsada, lekin trom botsitlarn ing agregatsiyalanishi uchun eng kuchli tasir 
ko'rsatadigan vosita kollagendir. K ollagenga taqalgan id a trom botsitlar struk- 
turafunktsional o'zgarishlarga uchraydi, shu o'zgarishlar u larn in g bir-biriga y o ­
pishib, g u j bo‘lib qolishiga, gran ulalarnin g ajralib ch iqishiga sabab bo'ladi. M an a 
shu o'zgarishlarni trom botsitlarning faollashuviga olib boradigan h o d isa deb qa- 
raladi. Faol holga o'tgan trom botsitlar ipsim on o'sim talari bo'lgan yuld uzsim on
shaklga kiradi.
Trom botsitlarning subendotelial kollagenga yopishib qolishi u lard a bo'­
ladigan ADF, serotonin, gistam in, adrenalin va qon ivishida ishtirok etadigan 
bosh qa ba’zi om illar, ju m lad an trom boksan A g ning ajralib ch iqishiga olib 
boradi. Bularning ichida trom botsitlarning gu jlan ish in i kuchaytiradigan A D F
ajralib chiqishi h am m ad an m u h im hisoblanadi. Trom botsitlarn in g g'u jlan ish i, 
y an i agregatsiyalanishi a w a lig a tabiatan qaytar (vaqtin ch alik gem ostatik tiqin- 
lar ko'rinishida) bo'ladi. Keyinchalik trom bin, trom boksan A 2 trom botsitlarn ing 
qaytm as bo'lib g'ujlanish iga olib keladigan om illar ta’siri ostid a, A D F m iqdori- 
ning kop ayib borishi n atijasida qon plastinkalari — trom botsitlar q isq arad i va 
qon laxtasin ing tortilib qattiqlashib borishiga (retraksiyasiga) olib keladi.
Trom botsitlardan ajralib ch iqadigan kalsiy p rostaglan d in lar en doperoksid- 
lari (T X A 2) hosil bo'lishini jonlantiradi, bular tom irlarni toraytiruvchi m o d d a 
bo'lib, trom botsitlarn ing g'ujlanishiga olib boradi. U lar prostasiklin antagonisti 
bo'lib hisoblanadi. TXA2 bilan prostasiklin o'rtasidagi o z aro tasir, odam trom-