R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

Patologik anatom iyasi. Trom blar yurak-tom irlar sistem asin in g har qanday 
bo'lim ida: yurak b osh liq lari, arteriyalar, venalar yoki k apillarlarda p aydo bo‘lishi 
m u m kin. Trom blarn in g tuzilishi, katta-kichikligi va shakli h ar xil va paydo 
bo‘lgan joyiga b og'liq bo'ladi. Katta-kichikligi jih atidan u lar m ikroskopdagin a 
kocrin ad igan yoki yu rak b o sh lig 'in i to'ldiradigan d arajada katta bo'lishi m u m ­
kin. Yurak bo'shlig'i va arteriyalarda hosil bo'ladigan trom blar venoz sistem ada 
y uzaga keladigan trom blardan farq qladi.
Tuzilishiga qarab oq, qizil, aralash va gialinli trom blar tafovut qilinadi. Oq 
trom blar trom botsitlar, fibrin va eritrotsitlardan iborat bo'ladi. Qizillari trom­
botsitlar, fibrin va leykotsitlardan tashkil topadi. A ralash trom blar qat-qat tuzi­
lishga ega bo'lib, h am o q trom b, h am qizil trom b elem entlaridan yuzaga kela­
di. Gialinli trom blar tarkibida fibrin, yem irilgan eritrotsitlar, trom botsitlar va 
p lazm a oq sillarin in g cho'km alari bo'ladi.
A rterial trom blar endoteliy zararlangan joyda, qon uyurm asim on harakat 
qiladigan sh aroitlarda, tom irlar bifurkatsiyasi va tarm oqlarga ajralgan sohalar- 
d a hosil bo'la boshlaydi. C h in akam arterial trom b yuzasi notekis, parallel qa- 
torlar holida joylash gan och kulran g xol-xol dog'lar va yo'llar bilan qoplangan 
bo'ladi. B u yo'llar San yo'llari deb ataladi, ularning paydo bo'lishi trom botsitlar 
bilan fibrinning paydar-pay cho'kib tushishiga olib boradigan puls to'lqinlariga 
bog'liqdir. Bu trom blar aso san fibrin, trom botsitlar, eritrotsitlar va leykositlar- 
dan iborat bo'ladi.
A rterial trom blar o d a m d a o q trom blar ju m lasiga kiradi (agglutinatsiya yoki 
konglyutinatsiyaga a lo q ad o r trom blar). Bular qon yetarlicha tez oqib turgan sha- 
roitlarda sekinlik bilan yuzaga keladi. Bu trom blar, qoid aga o'laroq, yurak ichki 
yu zasid agi trabekulyar m u sku llar orasid a, aorta qo pq oqlarin in g tavaqalarida 
joylash gan bo'ladi. O d atd a bo'shliq yoki tom ir devoriga taqalgan holda jo y oladi. 
A n a sh unday devorga taqalgan trom blar arteriyalarning anevrizm alarida ham
p ay d o bo'ladi. B irm uncha m aydaroq arteriyalarda ularning yo'lini batam om
bekitib qo'yadigan trom blar y uzaga keladi (obliteratsiyalovchi trom blar). Trom b

---

hosil bo'lish h odisasi h am m a arteriyalarda ham bo‘lishi m um kin, lekin koronar 
tomirlar, serebral tom irlar, son va ichak tutqich tom irlarid a ko'proq kuzatiladi.
Flebotromblar deb ham ataiadigan venoz trom blar tabiatan okkluzion b o la d i 
va venalarning yollarin i ko'pincha ancha joyigach a bekitib qo'yadi (39-rasm ). 
Venoz trom blar qon oq im i sekinlashib qolgan sh aroitlarda qon tez ivigan payt- 
larda p aydo b o lad i. B unday trom blar qizil yoki koagu latsion trom blardan iborat 
b o lib , ularning ko'ndalang kesm alarida fibrin ch igallari topiladi. U lar eritrotsit- 
larga boy b o lad i. Flebotrom boz aksari oyoq venalarida: oyoqning ch uqur ve- 
nalari, son, tizza venalarida yuzaga keladi. K am ro q h ollarda trom b hosil b o lish i 
p rostata bezi, tuxum donlar, bach adon atroflarida joylash gan venoz ch igailarda 
kuzatilishi m um kin. Juda ham kam dan -kam hollarda trom boz q o p q a ven asid a 
ham kuzatiladi.
K oagulatsion trom blarni od am o lgan id an keyin hosil b o lg an qon laxtalaridan
ajratish, farq qilish oson. B unday qon laxtalarinin g yuzasi silliq, yaltiroq b o la d i 
va ular tom ir devoriga yopishib turm aydi.
U lar elastik bolib , sirtdan liq ild oqq a o‘xshab ketadi, tom ir ichidagi bo'shliqda 
qalqib yurishi m um kin. K oagulyatsion trom blar (venoz trom blar) o d atd a bir­
m uncha zich, pishiq b o la d i va ham isha tom ir devoriga yopishib turadi, saiga 
uvalanib, sinib ketadi. K o'ndalang kesm asida och kulran g tusli fibrin ch igallari 
ko‘zga tashlanadi.
Venoz trom blarda, ayniqsa qazisim on katta trom blarda, ularn ing bosh ch a­
si, tanasi, dum i tafovut qilinadi. Trom bning boshch asi, od atd a, uning en g och 
tusli va qattiq, zich qism i bolib , tarkibida ko‘p m iq d o r trom botsitlar va leykotsit 
lar borligi bilan farq qiladi. Trom b boshch asi o d atd a kichik b o lib , trom b hosil 
b o lg an jo y yaqinida yuzaga keladi. Trom bning aso siy qism in i uning tanasi bilan
dum i tashkil etishini aytib oltish kerak. Bularning hosil b o lish i aso san qon n in g 
koagulatsiyaga uchrashiga bog'liq, m an a sh un in g uchun ham trom bning tanasi 
aralash yoki qizil trom bdan iborat b o la d i, dum i esa aksari qizil trom bga o'xshab 
ketadi va konsistensiyasi jihatidan o lim d an keyin paydo b o lg an qon laxtasin i 
eslatadi.
T rom bn in g dum qism i ko'pincha uzun b o la d i va q o n o q im i b o y la b joyla- 
sh adi. M asalan , trom b bo sh ch asi son ven asi q o p q o g 'in in g ch uq u rch asida 
bo'lsa, u n in g tanasi bilan d u m i cho'zilib, an ch a jo y g a borish i yoki yan ad a 
yuqori ko'tarilib, u m um iy yon bosh ven asigach a yetishi m um kin. T rom bn in g 
du m i ak sari p astki k ovak venan in g b osh id an o x irigach a b organ b o lish i h am
m um kin. M u rakk ab ge m o d in am ik sh aroitlard a ch an oq , oyoq, yuz, bo'yinn ing 
venoz sistem asi tarm o q larid a bir talay trom blar y u zaga kela oladi. Ko'p jo y la r­
d a an a sh un day trom blar hosil bo'lgan id a u larn in g d u m lari b ir-biriga qo'shilib, 
yaxlit b o lib ketishi va sh un day qilib, o‘sh a paytgach a o ch iq turgan tom ir qovu- 
zloqlarin i h am bekitib qo'yishi m um kin.

---

Y u qorid a aytib o'tilganidek, trom b od atd a bir-biriga yopishib ketgan trom ­
botsitlar, leykositlar, eritrotsitlar va fibrindan iborat bo‘ladi. Biroq, trom bning 
tuzilishi b osh qach a bo'lishi h am m um kin. M asalan , faqat leykositlardan tu- 
zilgan leykotsitar trom blar b o lishi m um kin. O dam ga qon quyish m ah alida ana 
sh un day trom blar hosil bo'la oladi. Trom blar faqat eritrotsitlardan iborat bo'lishi 
h am m u m k in (eritrotsitar trom blar). Bu xildagilari o d atd a qon staz holatiga o‘tib, 
eritrotsitlar gem oglobin in i yo'qotib qo'ygan, bo'rtib, agglutinatsiyaga uchragan 
p aytlarda hosil bo‘ladi. N ihoyat, trom blar ivib qolgan qondan iborat koagulat-