R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

em boliya paydo bolish id ir, bu — od am n in g to satd an o lib qolish iga yoki mio- 
k ard infarkti bosh lanish iga olib keladi.
A rteriyalar trom bozi quyidagilarga ham sabab b o lish i m um kin: 1) trom bo­
em boliya bosh lan ish iga; 2) yu rak toj arteriyalari obtu ratsiyasida m iokard infark- 
tiga; 3) m iya tom irlari bekilib qolgan ida ishem ik insultga (m iyan in g oq yum- 
sh ash iga); 4) son arteriyasi trom bozid a oyoq gangrenasiga.
O d am n in g kam harakat b o lish i, o rin d a u zo q yotib qolishi (operatsiyadan 
keyingi davrda), yurak yetishm ovchiligi, nefrotik sin drom , tarqalib ketgan rak, 
b o y id a b o lm aslik uchun kon traseptiv dorilarni ichish, shuningdek chilla davri 
ven oz tarm o q d a trom blar hosil b o lish in i ehtimol qilib qoyadigan om illar qato- 
riga kiradi. Yurak yetishm ovchiligi venoz qon oq im i sekinlashib qolishiga olib 
keladi. Travm a, operatsiya va bad an kuyishi tom irlar zararlanib, toqim ad agi pro- 
koagu lan tlarn in g ajralib ch iqishi v a plazm inogen aktivatorining faolligi susayib

---

ketishiga sabab bo'ladi. R ak bilan og'rigan kasallarda, x u su san qo rin bo'shlig'ida 
o sm a (m asalan , me’d a o sti bezi karsinoidi) paydo bo'lgan m ah allard a h am o d am
venalar trom boziga m oyil bo‘lib qoladi, shu bilan birga b u n d a «k o ch ib yuradi- 
gan trom boflebit» bosh lan ish i xarakterlidir. B u n in g paydo bo‘lish id a o d am n in g 
yoshi, o rin d a u zo q yotib qolgan i, jarrohlik m uolajalari, o'sm a hujayralarining 
prokoagulan tlar ch iqarib turishi m unosabati bilan giperk oagu latsiya boshla- 
nishining aham iyati bor.
A rterial trom blar h osil bo‘lish h o d isasi m iokard in farktid a, revm atizm tu ­
fayli yurak zararlangan paytd a, aterosklerozda, ao rta v a b o sh q a yirik arteriyalar 
anevrizm asid a kuzatiladi. M iok ard infarkti od atd a en dokard, ayn iqsa chap qo- 
rincha endokardi zararlanishi bilan birga davom etib b o rad ik i, sh u n arsa trom b 
h osil bo'lishini osonlashtiradi. O dam n in g keksayib qolgan ligi, o'rinda u zoq 
yotishga m ajbu r b o lishi v a qon aylanishining izdan ch iqishi trom b h osil b o lishi 
uchun qulay sharoitlar yaratadi.
A rterial trom blarning xavfi tom irlar yo'lining bekilib q o lish id an gin a iborat 
em as, balki hayot uchun m u h im organlar: miya, bu yrak, o y o q va ta lo q sin gari 
organlar tom irlarida trom boem boliyalar ham p ayd o bo'lishi m u m kin . Trom boz 
y u q orid a aytib o'tilgan p ato lo g ik jarayonlar m ah alid agin a em as, b alki bunday 
q aragan d a so p p a-so g‘ yurgan yosh od am larda h am , ayn iqsa u lar ko‘p o'tirib h a ­
yot kechiradigan bo'lsa, bosh lan ish i m um kinligini aytib o‘tish kerak.
K O ‘P T O M IR IC H ID A Q O N IV IB Q O L IS H I (D V S )S IN D R O M I
I M ikrosirkulator o'zan trombozi yoki qonning ko‘p lab tom irlar ichida ivib 
qolish sindrom i mikrosirkulator o'zanda bir talay m ayd a-m ayd a trom blar paydo 
bo'lishi, gem orragik diatez boshlanishi va odam ning qon ketib turishiga moyil 
bo'lib qolishi bilan ta’riflanadigan patologik jarayondir. B u sin d ro m qon ivituv- 
chi sistem asin in g faolligi kuchayib, butun m ikrosirkulator o'zanda fibrin cho'kib 
tushish i n atijasida paydo bo‘ladi.
E tio lo g iy asi va p ato g e n e z i. B u sindrom turli k asallik lar v a p atolog ik jara- 
yonlarning asoratidir. B ular ju m lasiga quyidagilar kiradi:
1) hom iladorlik asoratlari: odatdagicha joylash gan yo'ldoshn ing vaqtidan il- 
gari o rn id a n ko'chishi, o n a qo rn id a o lib qolgan b o la jasad in in g qo rin d a u zoq 
turib qolishi, septik abort, qog'on oq suvlari em boliyasi, tok sem iya (gestozlar).
2) infeksiyalar sepsis, m eningokokkem iya, bezgak.
3) 
0
‘sm alar: m e’d a osti bezi, prostata, o'pka, m e’d a k arsin o m asi; o'tkir prom - 
ielositar leykem iya.
4) toqim alarn in g k o p lab zararlanishi: travm a, b ad an kuyishi, katta-katta ja r ­
rohlik operatsiyalari.
5) h ar xil jarayonlar: to'g'ri kelm aydigan qonn i quyish, sh ok, vaskulitlar, jigar 
kasalliklari.

---

T rom boz bosh lan ish i q an d ay m exanizm larga b og'liq bo'lsa, qonn in g 
ko'p tom irlar ich ida ivib qo lish D V S sindrom i h am aso san xuddi shunday 
m exan izm larga bog'liqdir, x u su san b u n ga sabab bo'ladi:
1) aylanib turgan q o n g a to q im a om ili ajralib chiqishi (q on ivishining tashqi 
m exan izm i);
2) ichki m exan izm n in g faollashuvi;
3) q o n o q im in in g sekin lash ib qolish i va staz;
4) qo n n i ivituvchi faol om illar hosil bo'lishida kam chilik borligi;
5) fibrinoliz yetishm ovchiligi.
D V S d a to'qim a om ili, m asalan , hom iladorlik aso ratlarida yo'ldoshdan, 
q o rin d a o‘lib qo lgan b o la jasad id an , prom iyelotsitar leykem iyada leykoz hujay­
ralarin in g sitoplazm atik do n alarid an , m utsin ajratib turadigan adenokarsi-no- 
m a h u jayralaridan chiqishi m u m kin.
A rteriolalar va kapillarlarn in g endoteliysi zararlanishi tufayli koagulatsiya 
kuchayishi m u m kin , b u n d ay h o d isa antigen-antitelo kom pleksi cho'kib tushgani- 
d a, giperterm iya, vasku litlar m ah alida, m ikroorganizm larn in g endotoksinlari 
ta sir etgan paytlarda kuzatiladi. Shok, gipoktsiya, asidoz ham endoteliy zararlani- 
sh ig a olib kelishi m u m kin. Y u qorid a aytib o'tilganidek, endoteliyning zararlani­
shi, b ir tom on d an , trom b otsitlar agregatsiyasiga (kollagen yalon goch lan ib q o li­
sh i n atijasida), ikkinchi tom o n d an , X II om il faolligi kuchayishiga yo'l ochadi.
D V S sin d ro m id a u n in g q an d ay m exanizm ga b o g'liq bo'lishidan qat’i nazar 
qu yid agilar kuzatiladi: 1) m ikrosirku lato r o'zanda h am m a yerga fibrin cho'kib 
tu sh ad i, b u n arsa o rgan , to'qim alar ishem iyasiga v a gem olizga olib boradi, 
ch un ki eritrotsitlar fibrin iplari orqali o'ta turib, zararlanadi (m ikroan giopatik 
gem olitik anem iya); 2) trom b otsitlar so n i va ivish om illari kam ayishi natijasida 
ge m o rragik diatez b o s h la n ish i.) Shuni aytib o'tish kerakki, plazm in, fibrin par- 
ch alan ish iga (fibrinolizga) sabab bo'lish bilangina qolm ay, balki V va V III om il- 
larn i h am h azm qilib, u larn in g konsentratsiyasi pasaytirib yuboradi. Fibrinoliz 
n atijasid a fibrin parch alan ish id an h osil bo'ladigan m ah su lotlar trom botsitlar 
agregatsiyasiga su saytiruvchi (ingibirlovchi) ta’sir k o rsatad i, antitrom bin fao l­
likka ega b o lib, fibrin nin g p olim erlan ish in i susaytiradi.
P a to lo g ik a n a to m iy a si. D V S sin drom ida ro'y beradigan m orfologik 
o'zgarishlar m ikrosirkulator o'zanda trom b hosil bo'lish jarayon ining nechog'liq 
tarq algan iga va gem orragiyalarn in g qanchalik ifodalangan iga bog'liqdir. M ik ro ­
trom b lar aso san buyraklar, bu yrak usti bezlari, b osh m iya, y u rak arteriolalari 
va kapillarlarida paydo b o ladi. O 'pka, jigar, m e’da-ichak yo'li sh illiq pardasin in g 
m ikrosirku lato r o'zani h am b u jaray on ga qo'shilib ketishi m um kin.
Buyrak koptokchalarin ing tom irlaridagi trom blar m ayda, nuqul fibrindan 
ib orat bo'ladi. U larn in g atrofida endoteliy hujayralarining reaktsiyaga kirishib 
bo'rtgani yoki o c h o q holidagi glom eru lit qayd qilinadi. Ishem iya boshlanib, 
bu yrakn in g po'stloq qatlam id a m ikroinfarktlar paydo bo'lishiga olib keladi. Bir-

---

m uncha o g'ir hollarda buyraklarning ikki tom o n lam a kortikal nekrozi b o sh lan i­
shi m um kin. D V S sin drom ida b o sh m iyada ham m ikroinfarktiar p ayd o bo'lishi 
m um kin, bularn ing atrofiga o d atd a sezilarli d arajad a qon quyilib qolad i. Yurak 
va gipofizda ham xu dd i sh un ga o x sh a sh o'zgarish ro'y berishi tasviriangan . D V S 
sin drom ida tu g ru q d a n keyin uchraydigan va Shixen tom on idan tasviriangan 
gipofiz nekrozi aso sid a yotishi m u m kin deb taxm in qilinadi. H o m ilad o rlar tok- 
sikozlarida y o ld o sh kapillarlari trom bozi boshlanib, tom irlar devori zararlanadi. 
V orsinkalarning deyarli ham m asi sin sitiotrofoblastdan m ah ru m bo'ladi. D V S 
sin dro m ida gem orragiyalar infarkt bo'lgan joylar atrofidagin a em as, b alki b ad an
terisi, shilliq pardalar, epikard, endokard, o'pkada, siydik ch iqarish yo'Uarining 
shilliq pardalarid a ham petexiyalar v a ekxim ozlar ko'rinishida h am m a yerda 
uchraydi.
K linik m anzarasi. O'tkir, yarim o'tkir va su ru n k ali D V S sin d ro m i tafovut 
qilinadi. B u sin drom m ah alida koagulatsiya kuchayib borish i bilan birga qon
ketishiga, qonash ga m oyillik bo'lishi parad ok sal klin ik sim ptom dir. O 'tkir D V S 
sin drom i (m asalan , h om ilad orlik asoratlari m ah alidagi sin dro m ) gem orragik 
diatez va qon ketish h odisalari ustun turishi bilan ajralib turadi. Su run kali D V S 
sin drom i uchun, m asalan , o'sm alar vaq tidagi tro m b o zga alo q ad o r asoratlar 
xarakterlidir.
K linik alom atlari nihoyat darajad a kam bo'lishi yoki o'tkir b u yrak yetish- 
m ovchiligi bilan o'tayotgan shok, dispn oe, talvasalar va kom a a so sid a yotishi 
m um kin. H ayot uchun m uhim organ larga qon quyilishi, m eda-ich ak yo'li, siydik 
chiqarish sistem asidan qon ketishi D V S sin d ro m in in g xatarli ko'rinishlaridir.
D V S sin drom ining oqibati ancha har xil va jarayon n in g qaysi jo ylarid a avj 
olgan iga, qonning tom irlar ichida nechog'lik ko'p ivib qolayotganiga, m onotsit- 
m ak rofag sistem anin g qan chalik faolligiga, fibrinoliz d arajasiga bog'liq.
E M B O LIY A