R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

hisoblaydi.
K IM Y O V IY M E D IA T O R L A R
Hujayra
m e& atorlari
Oldingilari
Yangidiii
rijttz lm id ig m ltri
G u ta n u B
S ero to n in
L izo so m ftrm e n lU ri
P ro sta glan d in la r 
L ev k o triy e n lar 
T rom bositBi fa o l holga 
k e ltira d ig a n om il 
S ito k ia in la r
P U znu
m ed iitoiiiri
K om plem en t 
fa o llu h g a a w ia b on l 
W U d ig a a la r i
Х ц еш ао omili 
faollashganida hosil 
bo'ladigulari
C3«
C5a
С56Э
tCinln s iste m a si 
(b rad iln n in )
Q o n ir iih i (fib ria o liz ) 
siste n u u i
44-rasm . Y allig'lanishning kim yoviy m ediatorlari.
M ediatorlarn in g h am m asi n ish on hujayralardagi o'ziga x o s retseptorlar b i­
lan birikkanid an keyin o'zining b iologik faolligini nam oyon qiladi. Yallig'lanish 
reaktsiyasi, uni keltirib ch iqargan om iln in g turidan, ya’ni etiologiyasidan qat’iy 
nazar, tabiatan bir qolip da, bir zaylda bo'ladiki, bu n arsa organn zm da keng tar-

---

qalgan v a yallig'lanish reaktsiyasining yuzaga ch iqishida faol ishtirok etad igan
m ediatorlarnin g bir xilda bo'lishiga bog'liqdir. Ba’zi m ediatorlar, bir-biri bilan 
tasir qilib, o‘z kuchini osh irib boradi.
T o q im a zararlangan idan keyin ajralib ch iq adigan v a h ar xil tarzd a ta’sir 
ko'rsatib b o rad ig an fiziologik faol m oddalar, ya’ni m ed iatorlarn in g ju d a ko‘pi 
tasvirlangan. U larn in g ba’zilari a w a ld a n m ayju d bo'ladi, b azilari yan gid an
yu zaga keladi (44-rasm ). M an a shu kim yoviy m ediatorlarin in g h am m asin i 
quyidagi gu ru h larga birlash tirish m um kin: 1) vazoaktiv am in lar — gistam in
va serotonin; 2) plazm a p roteazalari — kinin sistem asi, kom plem entlar siste­
m asi, 3) araxidon at kislota m etabolitlari — p rostaglan d in lar va leykotriyenlar;
4) leykotsitlarning m ah su lotlari — lizosom al en zim lar v a lim fokin lar; 5) er­
kin radikallar va trom botsitlarn i faollashtiruvchi om il. Yallig'lanishga x o s turli 
h odisalarnin g avj olib borish id a shu m ediatorlar ishtirok etad i (1-jadval).
1 - j a d v a l
Y allig'lan ish ga x o s tu rli h o d isa la rn in g avj o lib b o rish id a
ish tiro k e ta d ig a n m e d ia to rla r
M e d i a t o r l a r
U l a r n i n g ta ’s i r i
G istam in
Bradikinin
Prostaglandin lar
D ilatasiyaga sabab bo'ladi 
(tom irlarn i kengaytiradi)
G istam nn 
Bradikinin 
C 3, C 5 a kom plem entlar 
C 4, D 4, E4 leykotrienlar 
T rom botsitlarni faollashtiruvchi om il 
E rkin radikallar
T om irlar o'tkazuvchanlngini 
kuchaytiradi
B 4 leykotrienlar 
S5a kom plem ent
Leykotsitlar m argin atsiyasiga 
sabab bo'ladi
LT B 4 leykotrienlar 
C 5 a kom plem ent
X em otak sisn i yuzaga ch iqaradi
N eytrofillarning kationli oqsillari 
Lim fokinlar
En dogen pirogenlar 
E 2prostaglan din
Isitm a ch iqishiga sabab bo'ladi
B radikinin
Prostaglandin lar
O g'riq turish iga sabab bo'ladi

---

V azoakliv am in lar — yallig'lanish i boshlab beruvchi m exan izm larda m uhim
rolni o'ynaydi. Gistam in birinch i vazoaktiv su bstan siya bo'lib, to'qim a zarar- 
lan gan id an keyin darhol ajralib chiqadi. A sosiy gistam in m an balari n orm ada 
perivasku lar biriktiruvchi to q im ad an jo y oladigan sem iz hujayralardir. Sem iz 
hujayralarda gistam in sitop lazm atik gran ulalarda bo'ladi va shu granulalar 
yem irilgan id a ajralib chiqadi. G istam in qon bazofillari va trom botsitlarda ham
topiladi. G istam in arteriolalarn i kengaytirib, venulalar endotelial hujayralarning 
q isq arish iga va bu lar o rasid agi k am gak lar kam ayishira sabab bo'ladi va sh un ga 
k o ra ju d a tez o rad a tom irlar o'tkazuvchanligini kuchaytiradi. Bunga aso san shu 
m ediatorn in g endotelial hujayralarda bo'ladigan H — I tipidagi gistam in retsep- 
tori bilan birikish i sabab bo'ladi. G istam in sem iz hujayralardan ajralib chiqqa- 
n id an keyin gistam in aza ferm enti ta’sirid a tez orad a inaktiv holga kelib qoladi. 
G istam in n in g tom irlar o'tkazuvchanligiga ta’sir ko'rsatishi bilan bir qatorda eo- 
zinofillar xem o tak sisiga ham sabab bo'la olishi isbot etilgan. Yallig'lanish jarayo- 
ni avj olib b o rish id a serotonin h am kattagina rolni o'ynaydi.
P lazm a proteazlari yallig'lanish jarayon ining avj olish ida ishtirok etadi, bu- 
lardan kininlar, kom plem ent sistem asi va qonni ivituvchi sistem a ham m adan
k o r a ah am iyatga ega.