R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

gan izm tom onidan tom irlari va to'qimalari ishtirokida korsatiladigan kompleks 
m ahalliy reaktsiyadir. Bu reaktsiya siklik bolib, kasallik tug'diruvchi sababn in g 
b a rta ra f etilishi, to'qimalarning regeneratsiyalanishi, fun k tsiyalarin in g bir q a d a r 
to'la-to'kis tiklanishi, asliga kelishi bilan tugallanadi. D em ak, yallig'lanish y axlit 
organizm ning patogen om il ta’siriga javo ban ko'rsatadigan him oyalanish-m osla- 
nish reaktsiyasidir.
Yallig'lanishning ikki turi tafovut etiladi: o'tkir va surunkali yallig'lanish, b u ­
lar yallig'lanish reaktsiyasining tabiati, etiologiyasi, patogen ezi v a m o rfologiyasi 
jihatidan bir-biridan farq qilinadi. O'tkir yallig'lanish q isq a m u dd at (bir necha 
m inutdan b ir necha kun gach a) davom etishi, ekssu dativ reaktsiya boshlanib, 
p lazm a su yuq qism i va oqsillarin in g tom irlardan ch iqishi, leykotsitlar, asosan , 
neytrofillar ko'chishi bilan tariflan ad i. Surun kali yallig'lanish uchun u n in g u zo q
davom etib borishi, yallig'lanish infiltratida lim fotsitlar bilan m akrofaglarn in g 
ko'p bo'lishi, qon tom irlar va biriktiruvchi to'qim ada proliferatsiya boshlanish i 
xosdir.
0 ‘T K I R Y A L L IG 'L A N ISH
Yallig'lanishning bu turi patogen om illar ta’siriga jav o b an darhol va erta m ud- 
d atlard a boshlanadigan yallig'lanish reaktsiyasidir.
E T IO L O G IY A S I VA P A T O G E N E Z I
O 'tkir yallig‘lanishga olib borad igan sabablar ju d a har xil. U lar kelib ch iq i­
shi jihatidan ekzogen va endogen bo'lishi m u m kin. Yallig’lan ish n in g ekzogen 
om illariga quyidagilar kiradi: 1) fizik om illar (n ur va elektr energiyasi, yuqori 
va p ast harorat, har xil shikastlar, y a n i travm alar), 2) kim yoviy om illar (kislota- 
lar, ishqorlar, dori preparatlari, skipidar va kroton m oyi bu lar qatorid a aloh ida 
o'rinda turadi), 3) biologik om illar — m ikroblar (stafilokokklar, streptokokklar, 
pnevm okokklar, ichak tayoqchasi v a boshqalar), viruslar. Yallig'lanishga sab ab
bo'lgan kim yoviy m o d d alar endogen yo‘1 bilan h am yuzaga kelishi m um kin. 
C hunonchi, urem iya m ah alida, o‘t yo'llari tiqilib qo lgan paytlarda, n ekrozga 
uchragan va qon quyilgan jo ylard a shunday m o d d alar yuzaga keladi. U lar o'zi 
qaysi jo yg a ajralib chiqadigan bo'lsa, o'sha joyn i yallig'lantiradi. M asalan , urem ik 
toksin fibrinoz enterokolit, fibrinoz perikarditga sabab bo'ladi.
Patogen om illarning qaysi biri tasir o'tkazm asin, b u n ga javo ban yuzaga 
chiqadigan yallig'lanish reaktsiyasi tabiatan bir zaylda, b ir qo lip d a bo'lib o'tishini 
ta’kidlab aytib ketish kerak. Shu bilan birga yallig'lanish reaktsiyasining shiddati, 
n ech o g lik tarqalishi va qan chalik davom etishi u n i keltirib ch iqargan sababn in g 
tabiatiga, ayrim toqim alarn in g xususiyatlari h am d a organizm nin g faoliyatiga 
bog'liq. M asalan , ba’zi q o zgatu v c h ilar (stafilokokk) yirin glash jarayon i u stun
turadigan yallig'lanishga sabab bo‘lsa, bosh qalari (difteriya qo'zg'atuvchilari)

---

k o p r o q fibrinoz yallig’lanish ga sab ab bo'ladi. A yniqsa, xatarli infeksiya qo'z­
g'atuvchilari ak sari gem orragik yallig‘lanishni keltirib ch iqaradi.
Patogen om il to'qimaga bevosita ta’sir qilganida birlamchi alteratsiya bosh­
lan ad i, o'tkir yallig'lanishga xos hodisalarning avj olib borishida shu alteratsiya 
m uhim rolni o'ynaydi. B u n d ay h o d isalar qatoriga tom irlar reaktsiyasi, ekssu- 
datsiya, x em o tak sis va biologik faol m o d d alar — yallig'lanish m ediatorlarining 
h o sil bo'lishi kiradi. Yallig'lanish m ediatorlarining h osil bo'lishi yallig'lanishni 
b o sh lab b erad igan m exan izm b o lib hisoblanadi.
0 ‘T K I R Y A L L IG 'L A N IS H M E D IA T O R L A R I
Y allig'lanish reaktsiyasin in g eng dastlabki, bosh lan g'ich bosqich ida tomir- 
lar yo'li q isq a m u d d at torayib turad i, b u n d ay h o d isa bosh lan ish id a neyrogen 
m exan izm lar m u h im o'rin tutadi. B iroq, keyingi reaktsiyalarning avj olishida 
kim yoviy tabiatga ega bo'lgan m ediatorlar m uhim o'rinda turadi. Kim yoviy me- 
d iato rlar qan day m an b ad an (p lazm a yoki toqim alard an ) kelib chiqqanligidan 
qat’i nazar, yallig'lanish reaktsiyasini boshlab, avj oldirib b orad i, shu m unosabat 
bilan ba’zi tadq iq otch ilar bu m ediatorlarni yallig'lanishning ichki dvigatellari deb