R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

«D arh ol boshlanib, uzoq davom etib boradigan reaktsiya» deb shu jaray on ga ay­
tiladi. B u n d a m ikrosirkulator o'zanning ham m a qism lari, ju m lad an , venulalar, 
kapillarlar va arteriolalar zararlanadi. Endoteliy h u jayralarin in g ko'chib tushishi 
trom botsitlar adgeziyasi va trom b hosil bo'lishi bilan birga davom etib boradi. 
Paysallanib, uzoq m u dd at suyuqlik chiqib turishi zararlan ish n in g od atd agid an
bosh qach a turi bo'lib, patogen om il ta’siridan 2-12 so at keyin bosh lan ad i v a bir 
n ech a so at yoki kun davom etadi. Bu jarayon ga f a q a t venulalar va kapillarlar 
beriladi. Suyuqlikning paysallanib, sekinlik bilan ch iqishi u ltrabinafsha nur, ba’zi 
bakteriai toksin ta’sir etganida, yengil yoki o'rtacha d arajad a zaharlanish m ahal- 
larida kuzatiladi;
3) endotelial hujayralarning leykositlardan zararlanish i. Yallig'lanishning 
ilk bosqich larida leykositlarning agregatsiyalanishi v a endotelial hujayra­
larga yopishib qolishi kuzatiladi. Leykositlar faollashib, endoteliyni shikastlan- 
tiruvchi erkin radik allar va proteolitik ferm entlar ajratib ch iqaradi, bu narsa 
o'tkazuvchanlik bu zilishiga olib keladi;

---

4) 
yallig'lanish paytidagi regeneratsiya jarayon ida yosh (yangi) kapillarlar 
p ay d o bo'lishi. B u nday yangi kapillarlarn ing devori endotelial hujayralarning ta- 
b aqalan ish i v a endoteliy o rasid a birlashm alar hosil bo'lishi tugagunicha yuqori 
d a raja d a otk azu vch an bo'lishi b ilan ajralib turadi.
T om irlar otkazu vch an ligi buzilishining hozirgina bayon etilgan to'rtta 
m exan izm i aloh ida-alo h ida em as, balki ham m asi bir bo'lib h am ishga tushishi 
m u m k in , m asalan , o d am badan i anchagina kuyib, bir talay suyuqlik chiqib tura­
d ig an m ah allard a sh un day h o d isa kuzatiladi.
L e y k o tsitla r e m ig ra tsiy a si. T o m ir yo'Iidan leykotsitlar chiqib, ularning 
yallig'lanish o'chog'ida to'planib borishi (45-rasm ) o'tkir yallig'lanishning 
m u h im tom onidir. Leykotsitlar sh ik ast yetgan jo yid a to'planib borib, bakteri­
yalar v a b o sh q a qo'zg'atuvchilarni yo'q qiladi, n ekrozga u ch ragan to'qim a va 
yot antigen larni parchalaydi. Lekin ular yallig'lanishning u zoq cho'zilishiga va 
to'qim alarn in g zararlan ish iga h am sab ab bo'lishi m u m kin (u lar proteolitik fer- 
m entlar, kim yoviy m ediatorlar v a zaharli erkin radikallar ajratib chiqarganida).
Y allig'lanish m ah alid a ku zatilad igan leykositlar reaktsiyasini quyidagi bos- 
q ich larga bo'lish m u m kin: 1) m argin atsiya va adgeziya; 2) xem otak sisga sabab 
b o'lad igan kim yoviy m ediatorlar yord am ida yallig'lanish m arkaziga tom on h a­
rakatlan ib borish ; 3) fagotsitoz va sh u fagotsitoz n atijasida hujayraga yutilgan 
m aterialn in g h u jayra ichida p arch alan ish i; 4) leykotsitlarning faol holga o'tib, 
y u q o rid a aytilgan toksik m etabolitlarn i ekstrasellular bo'shliqqa ajratib chiqa- 
rishi.
Y u qorid a qayd qilinganidek, q o n oqim i sekin lashgan ida leykositlar oqim - 
n in g o'rta (o‘q) q ism id an ch iqib, to m ir devori tom o n yaqinlash ib keladi. U lar 
en doteliy bo'ylab turib qo lgan id an (m arginatsiyadan) keyin em igratsiya b o sh ­
lan ad i. M argin atsiyad a leykotsitlar retseptorlar yordam ida endotelial hujayra­
larg a yop ish a boshlaydi (leykotsitlar adgeziyasi), o'sha retseptorlarning ekspres- 
siy asi ikk ita m exan izm ga bog'liq: 1) neytrofillar m em bran asida C 5 a m ediatorlar 
ta’siri bilan retseptorlar so n in in g ortib, faolligining kuchayishiga; 2) neytrofil­
lar adgeziyasi uchun zaru r endotelial hujayralar m em bran asidagi retseptorlar 
ekspressiyasi boshlanish iga.
N eytrofillar endotelial h u jayralarga yopishganidan keyin (adgeziyadan ke­
yin ) bu hujayralar qisqarib, u larn in g orasid a tirqishlar paydo bo'ladi (46-rasm ). 
L eykositlard a yuzaga k eladigan psev dop od iylar shu tirqishlarga kiradi va h u ­
jay ralarn in g ichidagi suyuqlik cho'zilib turgan p sev dop od iy tom on iga o'tadi. 
N atijad a hujayra tez o rad a endoteliy bilan bazal m em bran a o rasid a bo'shliqqa 
o'tib qolad i. N eytrofillar m em b ran aga andak taqalishi bilan m em bran a geli zol 
h olatiga aylanadi (kolloid eritm a yopishqoqligin ing qaytar izoterm ik kam ayishi, 
ya’ni tiksotropiya m exanizm i bo'yicha). G ranulosit zoldan oson gin a oshib.. tom ir 
tash q arisiga o'tib qolad i. N eytrofil tom ir yo'Iidan ch iqqan id an keyin bazal m em ­
b ran a yan a tiklanadi, leykotsitlar esa yallig'lanish o'chog'i tom on harakatlanib 
borib, ekssu datga aralashib ketadi.

---

45-rasm . 0 ‘tkir yallig'lanishida leykotsitning endoteliy hu jayrasiga adgeziyasi. 
1 — endotelial hujayra; 2 — neytrofilning chetki holatga o‘tib turishi; 3 — tomir bazal 
membranasidan tashqaridagi neytrofil; 4— fibroblast; 5 — monotsit.
L Kom plem eatBiag C 5 a qismi Beytroflllar vezaskia adgeziyaQi 
kachaytinivchi retseptorlar soni ko'payib, faoliigi knchayishiga 
sab ab bo'ladi
П. InteiieykiB-l endotelial bu jay ralar yazaskJa retseptorlar 
paydo bo'tisbinl bosblab beradi
46-rasm . 0 ‘tkir yallig'lanish da leykositning endoteliy hujayrasiga 
yopishishi (adgeziyasi m exanizm i; Belviloequa, M .R ., 1987 y.)

---

Q on tom iridan en g birin ch i bo'lib, odatda, neytrofillar, keyin m onotsitlar 
ch iq adi. Lekin, b u n d an istisn o bo'ladigan hollar ham kuzatiladi. Chunonchi, 
ba’zi m ikroorganizm lar, m asalan , tuberkuloz, t if batsillalari, a w a l m onotsitlar 
reaktsiyasiga sabab bo'ladi. V irusli infeksiyalar va im m u n reaktsiyalar uchun 
yallig‘lan ish o‘ch og‘id a faq at lim fotsitlar to'planib b orish i xarakterlidir. Bundan 
tash q ari, yallig'lanish m ediatorlarin in g h am m adan a w a l neytrofillarga ta’sir 
qilib, u larn in g birm u n ch a erta m argin atsiya va m igratsiya h odisalariga uchrashi 
h am ah am iyatga ega. Yallig'lanish och o g'id a neytrofillar 24-48 so at u m r ko‘radi. 
48 so atd an keyin ek ssu d atd a m on otsitlar paydo bo‘ladi, bu lar o‘z hayot faoliyati- 
ni b ir n ech a hafta va oylar d av o m id a saqlab qoladi.
Y allig'lanish m ah alid a tom ird an eritrotsitlar ham chiqishi m u m k in (eritro- 
diapedez). Eritrotsitlarn in g tom ir devoridan o‘tishi p assiv jarayon bo'lib, tom ir 
ich ida gid ro statik b o sim ko'tarilib qolganiga bog'liqdir. E ritrodiapedez gem or­
ragik ek ssu d at hosil bo'lishi (g em o rragik y alliglan ish i) bilan birga davom etad i­
gan o'ta xavfli infeksiyalar m ah alid a kuzatiladi.
X E M O T A K S IS
L eykotsitlar tom ird an tash q ariga chiqib ketganidan keyin, am yobasim on 
h arak atlar y o rd am id a yallig'lanish o'chog'ining m arkazi tom on surilib boradi. 
L eykotsitlarn in g to‘g ‘ri yallig'lanish o ch o g'i tom on iga qarab harakatlanishidan 
ib orat sh u jarayon xem otaksisga, y a n i leykotsitlarning kimyoviy m ediatorlar yor­