Ramiz ƏSKƏr türk xalqlari əDƏBİyyati oçerkləRİ-1 Bakı – 2011

Ramiz ƏSKƏR.

Bakı, 1 sentyabr 2011-ci il.

SƏLCUQLU DÖVRÜ ƏDƏBİYYATINA

ÜMUMİ BAXIŞ
XI əsrdə Səlcuq ibn Dukakın nəvələri Toğrul bəyin (993-1063) və Çağrı bəyin (991-1061) qurduqları dövlət qısa müddət ərzində Mavəraünnəhr, İran, Azərbaycan, Qafqaz, İraq, Suriya, Anadolu və Ərəbistan yarımadasını ələ keçirərək Böyük Səlcuq imperiyasına çevrildi. Rəsmi tarixşünasliqda bu imperiyanın 1038-1157-ci illər arasında mövcud olduğu qəbul edilir. Əslində, Osmanlı imperiyasının təşəkkülünə qədər (1299) və hətta ondan xeyli sonra da keçmiş Böyük Səlcuq imperiyasının ərazilərində meydana gələn yeni dövlət qurumları idarəçilik, hüquq, hərbi və mədəni baxımdan səlcuqların varisi və davamıdır, ona görə də səlcuq dövrü sayılır.

Bu qurumlar arasında Anadoluda meydana çıxan Qara­man­­oğulları (1256-1483), İnançoğulları (1276-1368), Məntə­şə­oğulları (1280-1424), Gərmiyanoğulları (1300-1429), Saruxan­oğulları (1302-1410), Aydınoğulları (1308-1426) və digər bəyliklər, habe­lə Azərbaycanda yaranan Ağqoyunlu (1378-1502) və Qaraqo­yun­lu (1378-1469) dövlətləri xüsusi yer tutur.

Bu dövrdə iqtisadiyyat, ticarət və sənətkarlıqla yanaşı elm, mədəniyyət və ədəbiyyat da inkişaf etmişdir. Məsələn, Ord. Prof. İsmail H. Uzunçarşılı həmin dövrdə təfsir, fiqh və hüquq, tə­səvvüf, tarix və mənqibə, təbabət və gigiyena, əxlaq və siyasət, kə­lam və fəl­səfə, lüğətçilik, dil və ədəbiyyat sahəsində qələmə alın­­­mış 80 əsə­rin adını çəkmişdir¹.

Təbii ki, səlcuqların sarayda işlətdikləri dil, xalqın və or­du­nun dili oğuz türkcəsi idi. Həmin dövrdə oğuzcanın da­şıdığı özəl­liklər haqqında «Divanü lüğаt-it-türk»də məlumаtlаr veril­miş­dir². Prof. Dr. Əhməd B. Ercilasun bu dili əski oğuz türkcəsi ad­landırır³. Onun firkincə, əski öğuz türkcəsi siyasi olaraq Anadolu səlcuqları, bəyliklər, Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu dönəmlərini əha­tə edir və XVI əsrdə yerini Osmanlı türkcəsinə verir. Bunu digər mütəxəs­sislər də təsdiq edirlər⁴.

Səlcuqlar dövründə savaşçı gazilər haqqında dini səciyyə da­şıyan xeyli mənqibə-dastan yaranmışdır. Battal Qazinin və Da­niş­mənd Qazinin din yolunda qəhrəmanlıqlarından bəhs edən «Bat­talnamə»⁵ və «Danişməndnamə»⁶ kimi dastanlar bunlara mi­sal ola bilər. 1245-ci ildə İzzəddin Keykavusun əmriylə ya­zıya alınan bu dastanların ilkin versiyası bizə gəlib çatmamışdır.

Anadolu səlcuqları dönəmində ilk fаrsca-türkcə müləm­ma­la­ra (bir beyti türkcə, digər beyti farsca) rast gəlinir. Bu qəbildən ilk müləmma XIII əsrdə Anadoluda yaşamış Şeyx Əvhədüddin Kir­maninin «Olısar» rədifli qəzəlidir. Bu türkcə-fаrsca müləm­manın dərvişlər tərəfindən müxtəlif məkanlarda oxunduğunu bili­nir¹. Möv­lana Cəlaləddin Ruminin (ö. 1273) müləmmaları isə Orta Asi­ya yazı dilinin özəlliklərini daşıyır². Məsələn, olğay, bolğay, kiçkinen, öpkine, öler men, bar, kop... Sultan Vələdin (ö. 1312) türkcə mənzumələrindəki dil sırf oğuz­cadır. Yəni Mövlananın və onun oğlu Sultan Vələdin əsərlə­rindəki türk dili fоnеtik və mоrfоlоji özəllikləri baxımından fərqlidir. Bunun da səbəbi odur ki, «Mövlana Cəlaləddin Ruminin ailəsi Orta Asiya türkcəsi ilə danışırdı, bunun təbii nəticəsi olaraq mənzumələrində olğa/ bolğa ünsürlərini gen-bol işlətdiyi halda, oğlu Sultan Vələdin türkcə mənzumələrində bunlardan tək bir ünsür belə görmək mümkün deyildir»³.

Bəyliklər dönəmində yazılan «Behçət ül-hədaiq» və «Kitabi-fəraiz» kimi bəzi əsərlərdə qıpçaqca və oğuzca ünsür­lərin qarışıq şəkildə olması üzündən bunlar «qarışıq dilli əsər­lər» kimi səciy­yələndirilmişdir⁴. Hətta Şəyyad Həmzənin bəzi şeirləri və Əlinin heca vəzni ilə yazdığı «Qisseyi-Yusif» adlı əsəri də bu çərçivədə dəyərləndirilmişdir⁵. Çünki səlcuq­ların Xorasandan Anadoluya axın­­larından sоnrа monqolların basqısı аltında sürətlənən köçlər za­manı şifahi gələnəklərini sürdürən köçəri oğuzlarla yanaşı Orta Asiyadakı ədəbi dili bilən savadlı adamlar da Anadoluya gəlmiş­lər⁶. Anadoluya sonradan gələn bu adamların xitab etdikləri küt­lənin dili ilə, yəni oğuz türkcəsi ilə yazdıqları mətnlərdə qıpçaq və ya Orta Asiya türkcəsinin özəlliklərini əks etdirən ifadə və iba­rələr işlətmələri təbiidir.

Oğuz türkcəsinin yazı dili kimi inkişaf etməsində yerli bəy­lərin himayəsində əsərlər yazan sənətkarlar mühüm rol oy­namışlar. 1277-ci ildə Qaramanlı Məhməd bəyin çarşıda, bazar­da, divanda və dərgahda ancaq türkcə danışmağı əmr edərək türkcədən başqa dil bilməyən xalqın arzusunu dilə gətirmişdir. Bu proses türkcənin lehinə nəticələnmişdir. Konya, Qaraman və Qırşəhir çevrəsi ilk türkcə əsərlərin yazıldığı Anadolu şəhər­ləridir. Daha sonrakı dö­nəmdə bu coğrafiyada ədəbi yazı dili sürətlə inkişaf etməyə baş­lamışdır, ancaq türkçə ilk əsərin hansı olduğu hələ də mübahi­sə­lidir. Azərbaycan alimlərinin fikrincə, türkcə ilk əsərləri XIII əsr­də İzzəddin Həsənolu yazmışdır¹.

Anadolu səlcuq dövrünün ilk tanınmış şairi Sultan Vələd­dir (1235-1312). Onun «Divan», «İbtidanamə» (1291), «Rübab­na­mə» (1300) adlı əsərləri farsca olsa da, bunların arasında türk­cə bəzi şeirləri də var². XIV əsr şairi Gülşəhri «Məntiq üt-teyr» adlı əsə­rin­də türkcə yazılmış bir «Şeyx Sənan» heka­yə­sindən, İbn Yusif isə Şəyyad İsaya aid «Salsalnamə» adlı əsər­dən söz açmışdır. La­kin bu əsərlər bu günə gəlib çatmamışdır.

Anadoluya Xarəzmdən gələn yəsəvi dərvişləri, Xorasan­dan köçən Qütbəddin Heydər dərvişləri söylədikləri türkcə şeir­lərlə mü­ridlərinə önçülük etmişlər. Təsəvvüfi mahiyyətli mən­zumə və mənqibələrlə inkişafını dini zəmində davam etdirən oğuzca Ana­do­luda ən önəmli həmləsini 1240-1320-cı illər arasında yaşadığı təxmin edilən böyük sufi şair Yunus Əmrə ilə gerçəkləşdirmişdir. Onun həyatı barədə bizə yalnız mənqibəvi məlumatlar məlumdur. Əhməd B.Ərcilasunun fikrin­cə, o, Orta Anadoludandır¹. Həm he­ca, həm də əruz vəznində təsəvvüfi şeirlər yazan Yunusun «Di­va­n»ında 415 şeir toplan­mış­dır. Onun 1307/8-ci illərdə qələmə al­dığı «Risalət ül-nəshiyyə» («Nəsihət risaləsi») məsnəvisi isə di­dak­tik səciyyə daşıyır.

XIV əsrdə yaşayan şairlər arasında Şəyyad Həmzə, Xoca Dəhhani və Əhməd Fəqih ayrıca qeyd olunmalıdır. Bunlardan 1348-ci ildə hələ sağ olduğu təsbit edilən Şəyyad Həmzənin elm aləminə «Yusuf və Züleyxa» adlı poeması, «Dastani-Sultan Mah­mud» adlı kiçik bir məsnəvisi və təzkirələrdə qorunmuş bir neçə şeiri məlumdur².

Xoca Dəhhaninin son olaraq tapılan qəzəlini də saysaq, indi­lik səkkiz şeiri bilinir. Onun 1361-ci ildə həyatda olduğuna dair iddialar vardır³.

Əhməd Fəqih səlcuqlar dövrünün ən problemli şairidir. Hər şeydən əvvəl bu imza ilə yazmış beş şair var⁴. Bunların əsərləri bir-birinə qarışmışdır. Bizə ilk Əhməd Fəqihin iki əsəri məlumdur. Bunlardan birincisi «Çərxnamə» adlanır. 83 beytdən ibarət bu əsər «Came ün-nəzair» («Nəzirələr toplusu») adlı təzkirədə qorun­muş­dur. Şairin ikinci əsəri «Kitabu övsafi-məsadic üş-şərifə», yəni Şamda, Qüdsdə, Məkkə və Mədinədəki məscidləri təsvir edən ki­çik bir sayahət kitabıdır⁵.

Daha sonra XIV əsrin ən məşhur şairləri olaraq Gülşəhri və Aşıq Paşa gəlir. Gülşəhri 1301-ci ildə farsca yazdığı «Fələk­namə» əsərini Qazan xana təqdim etmiş, 1317-ci ildə isə 4300 beytdən ib­a­rət olan «Məntiq üt-teyr» («Quş dili») kitabını qələmə almışdır. Əslində, tanınmış şufi şair Fəridəddin Əttarın (ö. 1299) eyniadlı kitabının tərcüməsi, daha doğrusu, adapta­siyası olan bu əsərdə bir çox orijinal təmsillər və süjetlər də vardır¹. Bundan başqa, Gül­şəh­rinin «Kəramati-Əxi Evrən» adlı kiçik bir məsnəvisi, fiqhə dair «Küduri» adlı mənzum bir əsəri və müxtəlif təzkirələrə səpələn­miş bir neçə şeiri qalmışdır. Gülşəhri ilə birlikdə oğuz ədəbiyya­tın­­da yeni bir sahə - tərcümə işi başlanmışdır ki, bu da türk ədə­biy­­yatının inkişafında mühüm rol oynamışdır. Əvvəllər digər sufi şairlərin məşhur əsərlərini türk dilinə çevirmək dini bir zərurəti aradan qaldırmaq məqsədi daşıyırdısa, sonralar bu sırf ədəbi, es­te­tik qayələri yerinə yetirmək üçün edilmişdir. Yəni Əttarın «Mən­­tiq üt-teyr» və «Təzkirət ül-övliya» məsnəvisi, Əbu İshaq Saləbinin (ö. 1035) «Qisas ül-ənbiya»sı ilə bərabər Sədinin «Bus­tan»ı, habelə «Kəlilə və Dimnə», «Qabusnamə» kimi əsərlər də tərcümə olunmuşdur. Maraqlıdır ki, bu tərcümələr əksər hallarda ərəbcə və farsca bilməyən bəylərin sifarişi ilə həyata keçirilmişdir.

Aşıq Paşa (ö. 1332) «Fəqirnamə», «Vəsfi-hal», «Hekayə», «Kimya» adlı dörd məsnəvinin müəllifidir. Şairin məşhur «Qərib­namə» məsnəvisi isə türk dili və düşüncə tarixinin müstəsna əsər­lə­rindəndir. 1330-cu ildə yazılan və təxminən 12 min beyt həc­min­­­də olan bu əsərdə verilən aşağıdakı misralar türk dilinin o dövr­dəki durumunu təsbit edir¹.