Ramiz ƏSKƏr türk xalqlari əDƏBİyyati oçerkləRİ-1 Bakı – 2011

* * *

Məxdumqulunun yaradıcılığını əsas mövzular üzrə çox qısa şə­kildə təhlil etdikdən sonra onun dili və üslubu üzə­rində da­yan­maq, bu barədə də bir neçə kəlmə demək lazımdır. Türkmən ədə­biyyatının demək olar ki, bütün görkəmli xa­dimləri öz təhsillərini Buxarada və Xi­­vədəki məd­rəsələrdə almış, ərəb və fars dilləri ilə yanaşı Türküsta­nın ədəbi dili olan çağatay türkcəsini öyrənmişlər. Bəzi türkmən şair­ləri, məsələn, Bayram xan və Vəfai öz əsərlərini çağatay türkcəsi ilə qələmə almışlar. Lakin Məxdumqulu atası Azadinin və sələfi Əndə­libin yo­lunu davam etdirərək onların təsiri ilə türkməncə yazmışdır. Bunun ikinci səbəbi, heç şübhəsiz, zəngin türkmən folklorudur. Hələ uşaqlıqdan türkmən dastanlarını böyük şövqlə dinləyən Məx­dumqu­lu bu sənət incilərinin dilinə heyran ol­muş, şifahi xalq ədəbiyyatı və aşıq şeri janrlarını bütün incəlik­lərinə qədər öy­rənmiş, mədrəsələrdə oxuduğu zaman ədəbiyyat nəzəriyyəsi sahəsindəki biliklərini təkmil­ləş­dirmiş, öz əsərləri ilə türkmən dilinə poetik vüsət, dinamizm, çe­viklik və genişlik qazan­dırmışdır. Əlbəttə, Məxdumqulunu türkmən ədəbi dilinin banisi adlandırmaq olmaz, ancaq onun sənəti bu dili ən yüksək bədii səviyyəyə qaldırmışdır. Bununla belə, şairin dilində ça­ğa­tay dilinin bir çox elementləri müşahidə edilir. Ona görə də böyük sə­nət­karın dilini bəzən qarışıq dilli əsərlər çərçivəsində araş­dırmaq is­təyənlər də tapılır. Burada çağatayca ilə türkməncənin, d­aha geniş miqyasda kar­luqca ilə oğuzcanın olğa/bolğa məsələsi ortaya çıxır ki, bunun da ən sadə izahı belədir: qarışıq dilli əsərlərdə bəzən ol- feli bol- şək­lində işlədilir, yəni olmaq, oldu əvəzinə bomak, boldu deyi­lir. Əlavə olaraq, bizim bəzi v-lərimiz b ilə işlənir: varmaq yerinə bar­mak, ver­mək yerinə bermək kimi. Üçüncüsü, ismin yiyəlik, yön­lük və təsirlik hal­la­rın­da bəzi paralelliklər müşahidə edilir. Türkcə­nin oğuz qrupu dillərində yiyəlik halda adam+ın, yer+in, yönlük halda ada­m+a, yer+ə, tə­sirlik halda isə adam+ı, yer+i əvəzinə karluq qrupu dillə­rin­də adam+nın, yer+nin, ada­m+ğa, yer+gə, adam+nı, yer+ni va­riantları işlənir. Məxdumqulunun şeirlərində həm oğuz, həm də kar­luq variantları gözə dəyir. Bu, bəzən qafiyənin, bə­zən təqtin, bə­zən də əruzun tələbi ilə meydana çıxır.

Feli sifət sahəsində isə bizdə əsasən –an/-ən, karluqlarda yalnız –ğan/-gən variantı işlənir. Oğuzlar ol+an, al+an, ver+ən, gə­tir+ən dedikləri halda kar­luq­lar bol+ğan, al+ğan, ber+gən, gə­tir+gən deyir­lər. Məxdum­quluda bunların her iki variantı müşa­hidə edilir.

Nəhayət, son fərq oğuzca dəl (deyil), karluqca iməs sözlə­rin­­də­dir. Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Kişvəri iməs va­riantını işlətdiyi kimi, Məxdumqulu da ara-sır­a həmin va­riantdan is­tifadə etmiş­dir. Ancaq hər ikisi oğuzdilli poeziyanın şa­iridir.