Ramiz ƏSKƏr türk xalqlari əDƏBİyyati oçerkləRİ-1 Bakı – 2011
Yüklə 3,82 Mb.
|
| * * *
Məxdumqulunun yaradıcılığında dini-ruhani məzmunlu şeirlər əlahiddə yer tutur. O, sözün həqiqi mənasında bir mömin olmaqla bərabər həm də əngin dini biliklər sahibi, əsil alimdir. Bəri başdan demək lazımdır ki, Azərbaycan ədəbiyyatındakı nümunələrdən fərqli olaraq Məxdumqulunun dini şeirləri tematik baxımdan daha geniş, informativlik baxımından daha zəngin və dərindir. Məsələn, bizdə bəzi şeirlərdə Dəccalın adı ümumən çəkilsə də, onun zahiri görkəmi, zühuru, əməlləri və aqibəti tam təsvir edilmir. Halbuki Məxdumqulu bu haqda bir neçə şeir yazmışdır. Bizdə yerin və göyün qatlarını, hər qatın adını və nəzarətçisini dəqiq göstərən şeirlər demək olar ki, yoxdur. Bizdə islami dünyagörüşə görə cənnətin və cəhənnəmin təsviri, qiyamətdən öncəki dövrün hadisələri də Məxdumquluda olduğu qədər müfəssəl deyil. Məsələn, bizdə yazılmış dini şeirlərdə Harış adlı ilan barədə heç bir məlumat yoxkən, Məxdumqulu bu haqda dolğun bilgi vermişdir. Şairin şeirlərində islamın qəbul etdiyi bütün mələklərin, peyğəmbər, nəbi, övliya və müqəddəslərin (Cəbrayil, Əzrayıl, İsrafil, Mikayıl, Adəm, Nuh, Musa, İsa, Davud, İbrahim, İsmayıl, Yaqub, Yusif, Xıdır, İdris, Cərcis, Əyub, Loğman, Süleyman, Zəkəriyyə, Yəhya, İskəndər, Həvva, Sara, Həcər, Məryəm, Bilqeys, Zübeydə və s.), eləcə də mənfi obrazların (Dəccal, İblis, Şeytan, Dağyanus, Şəddad, Nəmrud və s.) adları çəkilir. Bu sahədə ayrılıqda götürülmüş heç bir Azərbaycan şairi Məxdumqulu ilə müqayisə edilə bilməz. Bu da şairin çox mükəmməl dini təhsil alması ilə izah olunmalıdır. Əvəzində isə onun yaradıcılığında, məsələn, mərsiyəyə rast gəlmirik. Məxdumqulu Allaha və islamın qurucusu Məhəmməd peyğəmbərə çoxlu şeir həsr etmişdir. Onun «Rəbbim cəlil», «Rəbbiyül-əla», «Yağmur yağdır, sultanım», «Yarım, ya Allah», «Məhəmməd», «Rəsul», «Ya rəsul», «Sevmişəm səni», «Səni», «Bəlli» və digər şeirlərində «on səkkiz min aləmin xanı»olan ulu Tanrı (türkmən poeziyasında «Xuday», «Allah» sözü ilə yanaşı ara-sıra «Birivar» termini də işlədilir) və Xatəmül-ənbiya səmim-qəlbdən vəsf olunmuşdur. Şairin rəsulüllaha həsr etdiyi bəzi şeirlər poetik baxımdan olduqca mükəmməldir. Məsələn, aşağıdakı bəndlər nə qədər gözəldir: Məkkədən çıxdı bir gözəl, Mədinəyə rəvan oldu. Görən tac etdi sərinə, Görməyən bağrı qan oldu. Həbibulla, səni sevən, Tapar hansı yolda səni? Vallah, görməyə müştaqdır, Bəy də, xan da, qul da səni. Səhər durdu peyğəmbər, Məscid içrə Bilal var, Çıxdı Bilal içərdən, Gördü iki hilal var. Şairin Məhəmməd peyğəmbərin əshabəsi, çahar-yarı Əbubəkri, Öməri, Osmanı, özəlliklə də Şahi-mərdan Əlini, onun şücaətini, Zülfüqarını, Düldülünü tərənnüm edən şeirləri diqqəti xüsusilə cəlb edir. «Əlidir», «Qəhri qana» və digər şeirləri ilə yanaşı Əlinin həyatından bəzi epizodları ustalıqla nəzmə çəkən Məxdumqulu onun humanizmini və islam dini qarşısındakı xıdmətlərini poetik dillə şərh etmişdir. Məsələn, «Göy kəbutər» adlı şeirdə bir göyərçin Əliyə sığınır və bir laçının onu qovladığını söyləyir. Bir azdan laçın uçub gələrək üç gündür ac olduğunu bildirir və göyərçini ona verməyi xahiş edir. Əli öz xidmətçisi Qəmbəri çağırır və xəncəri ona gətirməyi tapşırır. Bunun səbəbini soruşan laçına deyir ki, mənə pənah gətirdiyi üçün göyərçini sənə verə bilmərəm, ona görə də öz budumdan bir parça ət kəsərək sənə vermək fikrindəyəm. Quşlar «biz səni sınamaq üçün bu oyunu qurduq» deyir və təzim edərək uçub gedirlər. «Sözüm var» şerində isə islamın böyük maddi sıxıntı içində olduğu bir dövr təsvir edilir. Əli xanımı Fatimeyi-Zəhradan evdə pul olub-olmadığını soruşur. Məlum olur ki, evdə heç nə yoxdur, Həsənlə Hüseyn gün yarımdır acdır. Əli xəzinəyə bir az pul tapıb vermək barədə fikirləşərkən bir dilənçi gələrək qırx min qızıl borcu olduğunu bildirir və yardım istəyir. Əli öz uşaqlarını bir yəhudinin yanında girov olaraq qoyur, ondan pul alıb dilənçini yola salır. Yəhudi uşaqlara ipsiz kuzə verərək qırx qulac arşın yetməyən quyudan su daşımağı tapşırır. Mikayıl yerı sıxır və su üzə çıxır. Yəhudi burada bir hikmət olduğunu anlayaraq uşaqları daha incitmir, onlara yemək-içmək gətirir, qayğı göstərir. Əli Allaha üz tutaraq ondan imdad diləyir. Bu zaman bir quş uçub gəlir, Əli onun qanadlarına minərək tanımadığı bir kafir ölkəsinə çatır, orada xalqın toplaşdığı bir yerə gəlib islam dinini onlara başa salır, nəticədə hamı müsəlman olur, Əliyə çoxlu sərvət verirlər. O həmin quşun sayəsində geri qayıdır, yəhudinin borcunu ödəyərək uşaqlarını alır, sonra məscidə gəlir. Əhvalat peyğəmdərə əyan olduğundan o, Əlinin başına gələnləri xalqa danışır, ona təşəkkür edir. Məxdumqulunun dini biliklərinin dərinliyi və genişliyi cənnət, cəhənnəm, qiyamət, Dəccal mövzusunda qələmə aldığı şeirlərdə bütün ehtişamı ilə üzə çıxır. Məsələn, o, dünyaya nəzarət edən qüvvələr haqqında yazdığı «Oturmuş» şeirində türkdilli bədii ədəbiyyatda heç vaxt işlənməmiş adları çəkmişdir. Şeirdən belə anlaşılır ki, fərşi-əlada oturan Qövs adlı bir ərlə onun sağında və solundakı iki imam yerə və göyə sərəncam verir. Övtad adlı dörd pak ər yerin dörd küncündə od yandırmaqla mükəlləfdir. Budala adlı yeddi ər şər işlərə, Rüqəba adlı on iki ər hər işə nəzarət edir. Bunlardan başqa, Nücəba adlı ərlər nəcib işlərə, Nüqəba adlı ərlər hər biri ilin bir gününə baxırlar. Əfradi-mənna adlı ərlər isə xalqı məlamətdə saxlayırlar. Şairin «Yaşıl zümürrüd» şeirində göyün yeddi qatı təsvir edilir. Buradan öyrəndiyimizə görə, göyün yaşıl zümrüd rənginə boyanan ilk qatının adı Rəfa, fəriştəsi sığır surətli İsmayıldır. Gümüşü rəngli ikinci təbəqənin adı Əzlaun, böyüyü qartalsəfət Qəbayıldır. Digər təbəqələrin hər birinin ayrı adı, rəngi və böyükləri vardır. Məsələn, Kaydum adlı üçüncü təbəqə qırmızı yaqut, Məun adlı dördüncü qat ağ mirvari rəngindədir. Fəriştələri isə müvafiq olaraq börü sifətli Göybayıl və ağ at sifətlı Nunyayıldır. Məxdumqulu bu şeirində son təbəqələrin adlarını, rənglərini və fəriştələrini isə aşağıdakı şəkildə göstərmişdir: Yüklə 3,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|