Rehber ansiklopediSİ 1

ADAÇAYI (Salvia officinalis)

Alm. Salbei (f.), Fr. Sauge, İng. Sage. Familyası: Baklagiller (Labiateae). Türkiye’de yetiştiği yerler: Tıbbi adaçayı denen bu cinsi yetişmez. Güney Orta-Batı Anadolu’da tabii cinsleri yetişir.

Haziran-temmuz ayları arasında mavimsi-mor renkli çiçekler açan 30-60 cm boyunda, çok senelik kokulu bir bitki. Bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilmektedir. Gövdeleri dik, odunsu ve dört köşelidir. Çiçekler üst yaprakların koltuğunda çiçek durumu meydana getirirler. Çiçekler, tüpsü ve uçları dudak şeklinde sarkmıştır.

Memleketimizde bu türü yabani olarak bulunmaz, bahçelerde yetiştirilmektedir. Vatanı Akdeniz bölgesidir. Güney ve Orta Avrupa’da yetiştirilmektedir.

Anadolu’da 70’in üzerinde diğer başka türleri tabii olarak yetişmektedir. Türkiye’de yetişen ve adaçayı olarak kullanılan diğer türlerinin başında Anadolu adaçayı, yönlü adaçayı, misk adaçayı, yabani adaçayı, yeşil adaçayı vs. gelir. Kimyasal madde muhtevaları değişmekle beraber, tıbbi adaçayı gibi kullanılırlar.

Kullanıldığı yerler: Bitkinin kullanılan kısmı, yaprakları, çiçekleri ve yapraklarından elde edilen uçucu yağdır. Bitki, % 2 uçucu yağ ihtiva eder. Bunun % 30’u tuyon, % 15’i sineoldur. Acı maddeler, kafur ve tanen bulunmaktadır.

Eski devirlerde ve günümüzde çok kullanılan faydalı bir bitkidir. Eskiden çoğu evlerin bahçelerinde yetiştirilirdi. Tıbbi adaçayının yatıştırıcı, midevi, idrar söktürücü, ter kesici, dezenfektan te’sirleri vardır. Gargara şeklinde boğaz ve burun hastalıklarında kullanılır. Yapraklarından elde edilen uçucu yağ, yüksek dozlarda kuvvetli bir zehirdir. Bal ve sirke ile karıştırılıp gargara yapınca diş ve dişetlerine, boğmaca ve bademcik iltihablarına iyi gelir.

ADAK (NEZR)

Alm. Gelobde (n.), Fr. Voeu (m.), İng. Vow. Bir kimsenin, dileğinin, isteğinin yerine gelmesi veya bir bela ve musibetin giderilmesi maksadıyla, Allahü teala için; namaz kılmak, oruç tutmak, kurban kesmek gibi farz veya vacib cinsinden başlıbaşına ibadet olan bir şeyi yapmayı söz vermesi, vazife kabul etmesi. Adak kelimesinin Arapça karşılığı nezrdir.

Adağı yerine getirmek lazım olduğu, Kur’an-ı kerimde ve hadis-i şerifte bildirilmiş ve icma-ı ümmet (bu hususta Müslümanların söz birliği) hasıl olmuştur. Hac suresi yirmi dokuzuncu ayet-i kerimesinde mealen; “Adaklarını yerine getirsinler.” buyrulmuştur. Peygamber efendimiz buyurdu ki: “Kim taat (ibadet) olan bir şeyi nezr ederse (adarsa) onu yapsın. Günah olan bir şeyi nezr ederse onu yapmasın.” Bunun için adağı yerine getirmek vacibdir. Bazı alimler farzdır demişlerdir.

Adak edilen şeyin farz veya vacib olan bir ibadete benzemesi ve başlı başına bir ibadet olması lazımdır. Mesela; abdest almak adak yapılmaz. Çünkü abdest başlı başına bir ibadet olmayıp, başlı başına ibadet olan namazın şartıdır. Yine adak yapılan şey günah olmamalıdır. Mesela; filan kimseyi öldürmek, Allah için adağım olsun deyince, öldürmeyip, yemin keffareti verir. Yapması kendine zaten farz olan bir şey de adak yapılmaz. Adak edilen şeyin, adayan kimsenin mülkü olması ve başkasının malı olmaması lazımdır.

Adak iki çeşittir:

1. Şarta bağlı olmayan adak (Mutlak nezr): Bir şarta bağlı değildir. Bunu söylerken kasd etmese de, söz arasında dilinden çıksa yapılması şart olur. Allahü teala için, bir gün oruç tutmak üzerime borç olsun diyeceğine, bir ay oruç tutmak diye ağzından çıksa, bir ay oruç tutması lazım olur. Şarta bağlı olmayan adağı fakir de olsa hemen yapması lazımdır.

Adak (nezr) yemine benzemektedir. Bir kimse “Nezrim olsun” dese, neyi adadığını söylemezse ve niyet etmezse, yemin keffareti vermesi lazım olur. Allahü tealanın rızası için oruç tutayım dese, bir şey niyet etmese veya sadece nezre niyet etse, kaç gün olduğunu söylemese üç gün oruç tutması lazımdır.

2. Şarta bağlı olan adak (Mutlak olmayan nezr): Hastam iyi olursa, Allah için şu kadar sadaka vermek ve sevabını falan valiye bağışlamak adağım olsun diye bir şarta bağlanarak yapılan adaktır. İstenilen şart meydana gelince, adağı yerine getirmek lazım olur. Şarta bağlı olan adak, şart edilen şeye karşılık yapılmamalı, Allahü tealaya şükür olarak yapılmalıdır.

Adak kurbanı denilince, belli üç günde yani Kurban bayramının birinci, ikinci ve üçüncü günlerinde kesilmesi lazımdır. Bu günler gelmeden önce kesilirse, adak yerine getirilmiş olmaz. Ancak, kurban demeyip bir koyun kesmek nezredilince, kurban bayramı günleri dahil her zaman kesilebilir.

Adak olarak kesilen hayvanın etinden; fakir olsun, zengin olsun adak eden, anası, babası, evladı, hanımı veya kocası yiyemez.

Adak, ancak Allahü teala için yapılır. Evliya zatlardan birinin mezarına gidip; “Kaybolan malımı bulur veya hastamı iyi eder veya falan işimi görürsen, şu parayı, yemekleri senin için vereceğim, sana mum yakacağım.” demek haramdır. Ancak adak yapmak isteyen bir kimsenin; “Ya Rabbi! Hastamı iyi edersen, falan velinin türbesi yanındaki fakirlere şu parayı veya şu hayvanı vermeyi senin için adadım. Sadaka sevabını da bu velinin ruhuna bağışladım.” demesi veya böyle niyet etmesi gerekir.

Cahil kimselerin ölüler için para, mum ve benzeri şeyler adamalarının, bu suretle büyük zatlara yaklaşmak istemelerinin İslam dininde yeri yoktur. Allahü tealadan ayrı olarak bir ölüden bir şey beklemek imanın gitmesine sebep olur. Kiliseye, ayazmaya, mezara, türbeye gidip hazret-i İsa’dan, Meryem Ana’dan, evliyadan bir şey isteyen, dinden çıkar.

Temel atılırken, hasta iyi olunca, Allah için hayvan kesmeği adayıp, etini fakirlere sadaka vermek caizdir. Sadaka sevabı hasıl olur.

ADALE AĞRISI

Alm. Muskelschmerzen (m), Fr. Mal du muscle, Mialgie. İng. Pain in muscle, Myalgie. Mialgie, Kaslarda görülen ağrı. Kaslardaki sinir uçları, kemiklerden fazla, deridekinden azdır. Derideki sinir yoğunluğu, adalelerde mevcut olmadığından, kaslara iğne yapmak veya kesmekle duyulan ağrı az olur. İltihap, ezilme, kan akımında bozulma; etkilendikleri kas bölgesinde, üstündeki deride ve bazan da bütün kol veya bacakta şiddetli ağrıya sebeb olurlar. Kas yaralandığında veya ağrılı bir hastalığa düçar olduğunda kasılma ve kramp olur. Sinir sistemi hastalığına bağlı kas kramplarında da ağrı olur. Tek bir kas yüzünden bütün bir kol ağrıdığında sebebini bulmak zor olabilir. Fakat bu halde de hasta olan kas hassasdır ve üstüne basınca, koldaki ağrı artar.

Darbe geçirmiş bir kas ağrılıdır, serttir, hassastır. Dinlenince ağrı hafifler; kası kullanınca ağrı artar. Kondisyonsuz biri aşırı iş yapınca hasıl olan kas tahribi en hafifidir. Bu ağrının sebebi bilinmemektedir. Kasda biriken kimyevi maddelerden kaynaklandığı düşünülmektedir. Ağrı, ilk darbeden 4 ila 6 saat sonra başlar ve 48-72 saatte en üst düzeyine ulaşır. Hafif eksersiz, sıcak ve masajla ağrı geçebilir. Ezilen bir kasın içinde kan toplanır ve bir kaç dakika içinde ağrımaya başlar. Günlerce veya haftalarca devam edebilir. Kasda kopma; lif kopması, bütün kasın kopması veya tendon kopması şeklinde olabilir. Kısmi kopma olan noktanın üstüne basınca, belirgin bir hassasiyet olduğu görülür. Kasın zarı bölününce yine hassasiyet olabilir, fakat esas belirtisi zarın bölündüğü yerden kasın dışarıya doğru kabarmasıdır. Bütün kas veya tendonu (kirişi) koptuğunda kas çalışmaz, kopan yerde hassasiyet vardır ve üstte kalan parça kasılır. Polimiyozit hastalığında kas iltihablanır. Ağrı, hassasiyet ve kuvvetsizlik olur. Bu hastalık, genellikle romatizmal hastalıklarda görülür. Özellikle çocuklarda ani bir şekilde başlayabilir. Kas içinde ve üstündeki deride şiddetli iltihap vardır. Ateş, kan sedimentasyonunda artma olur. Ayrıca mide, göğüs ve akciğer kanserlerinde ilk belirti olabilir. Ancak tümörle alakalı ise, yaygın tümörlerde daha çok görülür. Virüs hastalıklarında, “trişinöz” isimli parazit hastalığında da olur. Bu hallerde kısa sürer. Tipik özelliği üstteki kasların alttakilerden daha çok tutulmasıdır.

Yüksek ateşli sistemik hastalıklarda ve griplerde görülen kas ağrılarının sebebi bilinmemektedir. Tıpda “yerel miyozit” veya “fasitis” denilen kulunç, omuz bölgesi kaslarında virüs enfeksiyonlarından sonra yerleşir.

Bilinen en şiddetli ağrılardan biri de çalışan bir kasın kansız kalmasıyla meydana gelir. Daha ziyade damar sertliğinde olur. Bacakta olursa  yürüme topallayarak ve çok ağrılı olur. Ayaktaki atardamarlardan nabız alınamaz. Diğer bacağa göre tansiyon farkı vardır.

Kan kanserlerinde de ağrı olur. Bu cins kanserler çok nadir görülür.