Rəhman və Rəhim olan Allahın adı ilə

DÖRD KİTABIN NAZİL OLMASI 585

İSA  HAQQINDA DEYİLƏNLƏR 586

İSANIN  MUHƏMMƏD PEYĞƏMBƏR  BARƏDƏ MÜJDƏSİ 590

SÜFRƏ HAQQINDA DEYİLƏNLƏR 595

İSANIN  SƏMAYA, RƏBBİNİN HÜZURUNA ÇƏKİLMƏSİ. ONUN ÇARMIXA ÇƏKİLMƏSİ İDDİASINI İRƏLİ SÜRƏN YƏHUDİ VƏ XAÇPƏRƏSTLƏRİN İDDİASININ ƏSASSIZ OLMASININ İSBATI 597

İSANIN  VƏSFİ, ƏXLAQI VƏ ÜSTÜN CƏHƏTLƏRİ 601

İSA MƏSİHİN  ƏSHABƏLƏRİNİN FİKİR AYRILIĞI 607

BEYTLƏHMİN VƏ KİLSƏLƏRİN İNŞASI 608

Tərcüməçinin son sözü 608

Terminlər lüğəti 610

1 Hicri təqvimi ilə (224-310), milad təqvimi ilə (838-923) illərdə yaşayıb.

2 Bəzi ədiblər və yazarlar bu ayədəki "xuləfə" sözünü xəlifə kimi tərcümə edərək insanı, Allahın yer üzündəki xəlifəsi adlandırırlar. Amma bu fikirin etibarlı istinadı yoxdur.

3 Müəllif İbn Kəsir (Allah ona rəhmət etsin!) "Təfsirul Quran əl-Azim" kitabında (1/76) deyir: "Daha doğru fikir budur ki, Allah Adəmə hər əşyanın adını, keyfiyyətini, vəsfini və faydasını öyrətmişdir. İbn Abbasın t dediyi kimi: "Ona səhifə, qazan və hər bir böyük və kiçik əşyanın adını öyrətmişdi."

İbn Abbasdan t nəql olunan rəvayətin isnadı səhih deyil. Amma Quranın ümumi anlamda söylədiyi söz bu mənaya dəlalət edir. Allah daha yaxşı bilir.

4 Bu hədis açıq-aşkar göstərir ki, Adəm bütün bəşəriyyətin atasıdır. Şeyx Muhəmməd Abdu əl-Misrinin: "Adəm bəşəriyyətin atası deyil, ilk insandır!" – sözləri ilə məsələyə şübhə gətirməsi tutarlı deyil. Şeyx Muhəmməd Rəşid Rzanın "əl-Mənar" kitabında (4/323, 324, 325) bu batil fikri dəstəkləməsi həqiqətən də çox təəsüfedici haldır. Sonra "dəccal professor" Abdussabur Şahinin "Atam Adəm. Bəşəriyyətin əfsanəvi və həqiqi yaradılışı" adlı kitabı ilə tanış oldum. O da bu böhtan və xurafat üzərində dayanaraq Adəmi bəşəriyyətin atası deyil, ilk insan kimi qələmə verir. İnsanları həqiqətdən ayırmaq istəyənlər bu qeybi məsələni dəstəkləyirlər. Uca Allah buyurur: "Mən onları nə göylərin, nə yerin yaradılışına, nə də öz yaradılışlarına şahid etmədim və Mən (insanları haqq yoldan) çıxaranları Özümə köməkçi də tutmadım!" (əl-Kəhf: 51).

Bu böhtançılar bəşəriyyətin və insanın yaradılışını ayırmaq üçün Adəmin yaradılışını təsdiqləyirlər. Onlara görə Adəm bəşəriyyətin atası deyil, bəşəriyyətdəndir, ilk insandır. Cəhalətlə suvarılmış bu yanlış fikir "insanın əsası meymundandır" deyən Darvin və onun tərəfdarlarının fikrini dəstəkləmək üçün atılmış addımdır.

5 Buxari: № 4476; Muslim: № 193.

Müəllif Allahın Adəmə bütün məxluqatın adlarını öyrətməsi fikrini dəstəkləməsi üçün bu hədisi əsas gətirməsi onu göstərir ki, məsələdə İbn Kəsirin metodu Buxarinin metodu ilə eynidir.

6 Təbəri "Cəmiul Bəyan" 1/173. Rəvayətin sənədi həsəndir (yaxşıdır).

7 Allahın ruhu Özünə nisbət etməsi bu işi şərəfləndirmək üçündür. Məscidlər Allahın evləridir deyiriksə, bunu şərəfləndirmək üçün deyirik. (tərc.)

8 Bu hədis barədə qarşıda danışılacaqdır.

9 Bu hədis barədə qarşıda danışılacaqdır.

10 Qiyas – müqayisə mənasına yaxın bir sözdür. Bu, şəriət əhkamlarının əsas­lan­dırılması üçün qaydalardan biri sayılır. Əgər bu yolla əsaslandırılan müqa­yi­sə şəriətin digər aşkar sübutlarına zidd deyilsə məqbul hesab olunur. (tərc.)

11 "Cəmiul Bəyan" (7/98); İbn Kəsir "Təfsirul Quran əl-Azim" kitabında (2/212) rəvayətlərin səhih olduğunu bildirmişdir.

12 Bu barədə mənim tədqiqatımla nəşr olunmuş İbn Qeyyim əl-Covziyyənin "Huc­cətu İblis" adlı əsərinə bax (səh. 11 və s.).

13 İbn Qeyyim əl-Covziyyə "Səvaiq əl-Mursələ" kitabında (3/1002, 1003) bu mə­sə­ləni daha ətraflı açıqlamışdır.

14 əl-İsra surəsinin adlarından biridir. (tərc.)

15 Səhih Muslim: № 2996.

16 Təbəri "Cəmiul Bəyan" (1/179); Əbuş Şeyx "əl-Əzəmə" (№ 1129) və b. Rəvayətlər müxtəlif yollarla Ovf əl-Ərabinin Həsəndən olan rəvayətləridir.

Rəvayətin sənədi səhihdir.

Bu məsələ keçmiş və müasir alimlərin böyük ixtilaf etdikləri məsələlərdəndir. Daha doğru fikir isə budur ki, İblis (Allah ona lənət etsin!) cinlərdəndir, mələklərdən deyil. Bunu demək üçün bir neçə əsas vardır: 1. Uca Allah buyurur: "O, cinlərdən idi..." (əl-Kəhf: 50). Bu, məsələyə dəlalət edən açıq-aşkar sübutdur. Çünki cinlər yaradılış baxımından insanlarla müştərəkdirlər. Ona görə bu söz deyiləndə mələklər və ya onların bəziləri nəzərdə tutulmur. 2. İblis oddan, mələklər isə nurdan yaradılıblar. Bunların arasında nə qədər də böyük fərq var! 3. İblis nəsil artırır. Uca Allah buyurur: "Siz Məni qoyub onu və nəslini dostmu tutursunuz?" (əl-Kəhf: 50). Mələklər isə nəsil artırmırlar. 4. İblis Allaha asi olub, təkəbbürlük göstərib küfr etdi. Mələklər isə hörmətli bəndələrdir. Onlar Allahın əmrlərinə asi olmaz və onlara əmr olunanları yerinə yetirərlər.

Kimsə deyə bilər ki, əgər İblis mələklərdən deyildisə nə üçün ona mələklərlə birlikdə səcdə etmək əmr olundu? Cavab: O elmi, çalışqanlığı, ibadəti, mələklərə oxşarlığı səbəbi ilə onların cərgəsinə qoşulmuşdu. Bunu bir çox sələf alimləri qeyd ediblər. İbn Kəsir də bu fikri daha üstün saymışdır. İblisin onlarla birlikdə olub onlardan olmaması heç də qəribə sayılmır. Adəm də Rəbbinin hüzurunda Mələklərlə birgə dayanmışdı.

Kimsə deyə bilər ki, İblis mələklərdən deyildisə nə üçün onlardan istisna edildi? Cavab: Bu istisna "munqəti istisna" növünə daxildir. (Munqəti istisna – istisna edilənin istisna olunanların cinsindən olmamasıdır. Məsələn, atdan başqa hamı gəldi. Burada at insan cinsindən deyil, amma o da insanlardan istisna edildi. Tərc.) Bu növ istisnada istisna edilənin istisna olunan toplumdan olması şərt deyil. Necə deyərlər: Tayfa su içdi amma heyvanlar su içmədi. Onlar gəldilər amma dəvələr gəlmədi.

17 Hədisin ardı belədir: "...İslam yolunda oturar və deyər: "Öz dinini və dədə-babalarının dinini tərk edib İslamı qəbul edirsən?!" Bəndə isə ona müxalif olub islamı qəbul edər. Sonra hicrət yolunda oturub deyər: "Yerini-yurdunu tərk edib hicrət edirsən?!" Hicrət edən kimsənin timsalı hörüklənən at kimidir. Bəndə isə ona asi olub hicrət edər. Bundan sonra cihad yolunda oturar və deyər: "Əziyyət çəkib malını xərcləyib döyüşür və ölürsən. Sağ qalanlar isə qadınlarla evlənir, mal-dövlət paylaşırlar". Amma bəndə ona asi olar. Peyğəmbər  dedi: "Kim deyilən kimi edərsə onu Cənnətə daxil etmək Allah üzərində haqq olar. Kim öldürülərsə onun Cənnətə salınması Allah üzərində haqq olar. Əgər suda boğularsa və ya dəvəsinin altında qalıb ölərsə onun Cənnətə salınması Allah üzərində haqq olar".

Səhihdir. Əhməd: (3/483); Nəsai: (6/21, 22); İbn Hibban, "Səhih" kitabı (10/453/№4593); İbn Əbu Şeybə "əl-Musannəf" (5/293); Təbərani "əl-Mucəm əl-Kəbir" (7/№6558). Səhih isnadla. Şeyximiz İmam əl-Albani "Səhih Sünən Nəsai" (№2937) və "Səhih əl-Cami" kitabında (№1648) rəvayətin səhih olduğunu bildirmişdir.

18 Buxari: № 4476; Muslim: № 193.

19 Müəllif "Təfsirul Quran əl-Azim" kitabında (1/287) bu məsələni bir qədər də açıqlamışdır. Baxa bilərsiniz.

20 Bu bir daha İbn Kəsirin İblisin cinlərdən olmasını deməsini təsdiq edir.

21 Buxari: № 3331; Muslim: № 1468.

22 Bu qayda Quranın təfsirində qoyulmuş sələfi bir qaydadır. Təfsirçi Quran ayələrində gizli saxlanılmış və barəsində Peyğəmbərdən  səhih rəvayətlər nəql edilməyən mənaları öz ağılından açıqlamamalıdır. Çünki bu bir qeybdir və bunu yalnız vəhy ilə bilmək mümkündür. Bu haqda düşünməyə dəyər.

23 Bu hədis haqqında (ADƏM  VƏ MUSANIN  MÜBAHİSƏSİ) adlı fəsildə danışıla­caq.

24 Adəmin "Məgər sizi Cənnətdən çıxaran..." – sözləri bu Cənnətin o zamandan bəri qaldığını bildirir. Bu isə onun əbədi olması anlamına gəlir. (tərc.)

25 Buxari: № 3252; Muslim: № 2826.

26 İsrail oğullarına qida olaraq Allah tərəfindən halva və bildirçin göndərilir, səmadan enirdi. Amma bu qidaların saxlanılması onlara qadağan edilmişdi. Onlar isə buna məhəl qoymayıb qidanı saxladıqda o iylənirdi. Məlumat üçün Musa peyğəmbərin hekayəsinə baxın. (tərc.)

27 Buxari: № 3330; № 3399; Muslim: № 1470. Həvvanın Adəmə xəyanəti, onu ağacdan yeməyə təşviq etməsidir. Bunun başqa mənası yoxdur. Bu barədə Hafiz İbn Həcər əl-Əsqəlani "Fəthul Bari" əsərində (6/368) danışmışdır. Şeyximiz Əhməd Şakir "Müsnəd" kitabı üzərində qeydlər apararkən (№ 8019) demişdir: "O zaman Adəmdən başqa kişi olmadığına görə bu xəyanətin başqa ehtimalı da yoxdur".

Bu söz çox dəyərli və tutarlı sözdür. Çünki heç bir peyğəmbərin zövcəsi zina etməmişdir. Adəm də Allahın danışdırdığı peyğəmbərlərdən biridir.

28 Əhdi-ətiq: Yaradılış: Fəsil: 3.

29 Bu özü ayrı-ayrılıqda elmi bir qaydadır. Tərcüməçilər bunu düzgün anlamalıdırlar. Ələlxüsus şəriətə aid elmi kitabları tərcümə edənlər buna daha çox diqqət yetirməlidirlər. Əməyində cəhalət və məsuliyyətsiz olan insanlar nə çoxdur. Belə insanlar ərəblərin dilini onlar kimi anlamayıb, şərii elmdən uzaq olan kimsələrdir.

30^ Həsəndir. İbn Səd "ət-Tabaqat əl-Kubra" (1/31); Hakim: (2/262); İbn Əsakir "Tarixu Dəməşq" (7/405). Rəvayəti Əbdülvahhab ibn Əta əl-Xəffaf əl-İcli, o da Səid ibn Əbu Ərubədən, o da Qatadədən, o da Həsəndən, o da Uteydən, o isə Ubeyy ibn Kəəbdən rəvayət etmişdir...

31 Səhihdir. Əbu Davud: № 5248; Əhməd: (2/247, 432, 521); İbn Hibban: № 5644. Bütün rəvayətlər Əbu Hureyrədəndir.

32 Əbdürrəzzaq: "ət-Təfsir" (1/43-44); Təbəri: "Cəmiul Bəyan" (1/175); İbn Əbu Hatim: "Təfsir" (138/421); Bəzzar: "əl-Bəhru-z-Zəxxar" (8/45/3030); Hakim: (5/543); Beyhəqi: "əl-Bəəs" (141/180). Rəvayətin sənədi movquf* olaraq səhihdir. Bəzzarın rəvayətində isə (8/45/3029) mərfu* olaraq səhih yolla rəvayət olunmuşdur.

33 Muslim: № 854.

34 Əbdürrəzzaq "Təfsir" (1/1/44); İbn Əbu Hatim "Təfsir" (414); "Cəmiul Bəyan" (1/193-194); "Təfsirul Quran əl-Azim" (1/85); "ad-Durru-l-Mansur" (1/59).

35 Təbəri "Cəmiul Bəyan" (1/193-194).

36 Buxari: № 4738; Muslim: № 2652.

37 Səhihdir. Əbu Davud: (№ 4702); Əbu Yəla "əl-Müsnəd": (№ 243). Bu rəvayətin sənədi həsəndir (yaxşıdır). İbn Kəsirin bu hədisdən sonra başqa sənədlə qeyd edəcəyi rəvayət Əbu Yəlanındır (№ 244). Amma bu rəvayət zəifdir. Lakin ümumi rəvayətləri topladıqda hədis səhihdir. Daha doğrusunu Allah bilir.

38 Şeyxülislam İbn Teymiyyə və tələbəsi İbn əl-Qeyyim əl-Covziyyə kimi alimləri demək olar. Diqqət yetirsək görərik ki, müəllifin sözü də onların dedikləri ilə eynidir.

Bu haqda Şeyxulislam İbn Teymiyyənin "əl-Ehticac Bil-Quran" kitabına, həmçinin İbn Əbdül Bərrin "ət-Təmhid" (18/12) və "əl-İstizkar" (26/85-88) kitablarına baxa bilərsiniz.

39 Xülasə, qədərə iman gətirmək lazımdır, edilən əməllərə dəlil götürmək lazım deyil.

40 Səhihdir. Əhməd: (4/400, 406); Əbu Davud: (№ 4693); Tirmizi: (№ 2955); İbn Hibban "əs-Səhih": (14/29/№ 6160) və başqa alimlər bu hədisi səhih sənədlə rəvayət etmişlər.

41 Əhməd: (3/152); Muslim: (№ 2611).

42 Səhihdir. İbn Hibban: № 6165. Səhih isnadla rəvayət etmişdir.

43 Səhihdir. Əbu Yalə: № 6580; Tirmizi: № 3076; 3368; Nəsai "Aməlu-l-Yovm və-l-Leylə" № 219; 220; İbn Əbu Asim "əs-Sünnə": № 206; İbn Hibban: № 6167; Hakim: 1/64; 2/585; 4/263; İbn Əbu Hatim "ət-Təfsir": 5/1614/№ 8535. Müxtəlif yollarla Əbu Hureyrədən  rəvayət ediblər. Fikrimcə, rəvayətlərin hamısını cəm etsək səhih demək olar. Daha doğrusunu Allah bilir.

44 Səhihdir. Əhməd: 6/441; Abdullah ibn Əhməd "əz-Zəvaid" kitabında, onun sənədi ilə İbn Əsakir "Tarix Dəməşq" kitabında 7/397; əl-Bəzzar "Müsnəd": № 2144 (əl-Kəşşaf tərtibi ilə). Səhih isnadla rəvayət olunub. Şeyximiz Albani "əs-Səhihə" kitabında № 49 rəvayətin səhih olduğunu bildirib.

45 Buxari: № 3326; 6227; Muslim: № 2841.

46 Səhih-liğeyrihi. Malik 2/898; Əhməd: 1/44; Əbu Davud: № 4703; Tirmizi: № 3075; İbn Hibban: № 6166; Hakim: 1/27; 2/324; 544. Digər alimlər də Malikin yolu ilə rəvayət ediblər.

Əbu Davud № 4704; İbn Əbu Asim: 201; İbn Əbdül Bərr "ət-Təmhid": 6/4 -5. Zeyd ibn Əbu Ənisənin yolu ilə.

Bu rəvayətin isnadı zəifdir. Tirmizi "əs-Sünən" kitabında bunu açıqlamışdır. Lakin rəvayətin Əbu Hureyrənin, İbn Abbasın, Əbdürrəhman ibn Qatadənin, Ənəsin və Ubeyyin  hədislərindən şahidləri vardır. Bununla rəvayət səhih dərəcəsinə yüksəlir. İbn Əbdül Bərr "ət-Təmhid", Munziri "Muxtəsər əs-Sünən" kitabında 7/73 bunu təsdiq etmişdir.

47 Səhihdir. Əhməd: 4/186; İbn Səəd: 1/10; İbn Hibban: 338; Hakim: 1/31. Əbdürrəhman ibn Qatadədən səhih sənədlə rəvayət olunmuşdur.

48 Burada bəzi qeydlər vardır. Şeyximiz əl-Albani İbn Kəsir və şeyxi İbn əl-Qeyyimin bu sözlərini araşdırmış və onların bu məsələdə səhv düşündüklərini qeyd etmişdir. "əs-Silsilətu-s-Səhihə" (4/160/1623). Deyilən mənbəyə bax. Bu elmin dəyərli hissəsidir.

49 Səhihdir. Əhməd: 1/272; Nəsai "əl-Kubra" 4/440/№ 5602; ("Tuhfətul Əşraf" tərtibi ilə); Təbəri "Cəmiul Bəyan" 6/110/№ 15349; Hakim: 2/544; İbn Əbu Asim "əs-Sünnə" 202. Rəvayətlər Muhəmməd ibn Hüseyn əl- Mərvəzidən rəvayət olunur.

Müəllifin dediyi kimi hədisin sənədi səhihdir. Şeyximiz əl-Albani "əs-Silsilətus səhihə" kitabında (№ 1623) bunu təsdiqləmişdir.

50 Şeyximiz əl-Albani "Səhihə" kitabında (№ 1623) müəllifin bu sözünə irad tutmuş və movquf rəvayətin mərfu hökmündə olduğunu qeyd etmişdir. Elə isə hər iki sənəd arasında heç bir ixtilaf yoxdur.

51 Buxari: № 3334; Muslim: № 2805.

52 Muslim: № 81.

53 Bu barədə etibarlı mənbələrdə heç bir məlumat qeyd edilməmişdir.

54 Buxari: № 31; Muslim: № 2888. Hədis Əbu Bəkrədən rəvayət olunur.

55 "Silsilətul əhədis əd-Daifə" № 287. Burada şeyximiz Albani müəllifin sözünü qeyd edib onun dediklərini təsdiqləmişdir.

56 Muslim: № 2581.

57 Səhihdir. Əhməd: 1/169; 185; Əbu Davud: № 4257; Tirmizi: № 2194. Muslimin şərtinə uyğun səhih sənədlə rəvayət ediblər.

58 Səhih liğeyrihi. İbn Mərdəveyh "Təfsir" kitabında, həmçinin müəllif "Təfsirul Quran əl-Azim" kitabında (2/42) zəif sənədlə rəvayət etmişdir. Sənəddə adı çəkilməyən bir nəfər vardır.

Amma Səədin t və Əbu Zərin t səhih rəvayətləri buna şahidlik edir və hədis səhih dərəcəsinə yüksəlir.

59 Müəllif hədisin əsas mətnini nəzərdə tutur. Belə ki, o rəvayətdə fitnənin olmasından danışılmır. Hədisi uzun mətnlə Əhməd (5/149; 163; Əbu Davud № 4261; İbn Macə № 3958; İbn Hibban № 5960; Hakim 2/156; 4/423. Rəvayət Muslimin şərtinə uyğun olan səhih sənədlə qeyd olunur.

Muslim "Səhih" əsərində № 648; Əbu Davud № 431; Tirmizi № 176; İbn Macə № 1256. Yalnız namaz hekayəsini qeyd edərək müxtəsər mətnlə rəvayət etmişlər.

60 Buxari № 3335; Mülsim № 1667; Əhməd 1/383; 430; 433; Tirmizi № 2673; Nəsai № 3996; İbn Macə № 2616.

61 Adəmin övladlarının adları da Əhli Kitabdan götürülmüşdür. Bu barədə səhih mənbələrdə heç bir məlumat yoxdur.

62 Səhihdir. Buxari "əl-Ədəb əl-Mufrəd" № 29; Əhməd 5/36; 38; Əbu Davud: № 4902; Tirmizi № 2511; İbn Macə № 4211. Rəvayət Əbu Bəkrədən t səhih sənədlə rəvayət olunur.

63 Zəifdir. Əhməd 5/11; Tirmizi № 3077; İbn Cərir "Cəmiul Bəyan" 9/99; İbn Əbu Hatim 2/545. Müəllif "Təfsirul Quran əl-Azim" kitabında 2/253 bu hədis barədə danışmışdır. Şeyximiz Albani "əs-Silsilətud Daifə" kitabında № 342 buna münasibət bildirmişdir. Hədis Səmurədən zəif sənədlə rəvayət olunur.

64 Səhihdir. İbn Hibban № 361; Təbərani "əl-Kəbir" № 1651; Əbu Nueym "əl-Hilyə" 1/166; ət-Təyalisi № 478; Əhməd: 5/178; 179; 265; Nəsai "əl-Kubra" 9/180/№ 11968 – Tuhfətul Əşraf; Hakim 2/597; Beyhəqi 9/4; və başqa alimlər Əbu Zərdən t müxtəlif sənədlərlə rəvayət etmişlər. Rəvayət bütün sənədləri ilə səhihdir. Bəzi sənədlər ətrafında söz-söhbət var amma bu onun səhihliyinə xələl gətirmir. Şeyximiz Albani "əl-Mişkat" (№ 5737) və "əs-Səhihə" kitabında (№ 2668) rəvayətin səhih olduğunu demişdir.

65 Buxari № 349;. Muslim № 163.

66 Muslim № 162.

67 Bu hədisdə haqqında danışılan cənnət, Adəmin daxil olduğu cənnət deyil. Burada əzəldən yaradılmış əbədi Cənnətdən danışılır. Çünki hədisdə mələklərin sözündən Cənnət ilə yanaşı dünyanın da yaradılması anlaşılır. (tərc.)

68 Darəmi "ər-Rədd Alə Bişr əl-Mirrisi" 1/256. O deyir: Abdullah ibn Saleh Leysdən, o isə Hişamdan, o da Hişam ibn Səəddən, o isə Zeyd ibn Əsləmdən, o da Əta ibn Yəsardan, o isə Abdullah ibn Amr ibn əl-Asdan t Movquf rəvayət etmişdir.

69 Buxari № 2559; Muslim № 2612. Əbu Hureyrənin t rəvayətindən.

70 Abdullah ibn Əhməd "Zəvaid əl-Müsnəd" kitabı (5/136); Təbərani "əl-Əvsət" (8/157/8261); (9/105-106/9259); İbn Səəd "ət-Təbəqat" (1/33); İbn Cərir "Tarix əl-Uməm və əl-Muluk" (1/100); İbn Əsakir "Tarix Dəməşq" (7/455-456). Rəvayət Ubey ibn Kəəbə  istinad olunur. Müəllifin dediyi kimi, rəvayət səhihdir. Hakim (1/344) də bu rəvayəti Peyğəmbərə istinad etmişdir. Bu da səhih rəvayətdir.

Hədisin mərfu və ya Movquf şəkildə rəvayət olunması bir-birinə zidd deyildir. Çünki ağıl ilə dərk olunmayan bir mövzuda səhabənin dediyi söz mərfu hökmünə daxildir.

71 Muslim: № 537.

72 Muslim: № 162.

73 Təbəri "Cəmiul Bəyan" (16/72). İsnadı səhihdir.

74 Sovri "Təfsir" 575; İbn Əbu Şeybə "əl-Musannəf" (11/550/№ 11933); Təbəri "Cəmiul Bəyan" (16/73), səhih sənədlə.

75 (6/373 – Fəthul Bari). Hafiz İbn Həcər əl-Əsqəlani deyir: İbn Məsudun sözünü Abd ibn Humeyd və İbn Əbu Hatim silsiləvi həsən sənədlə rəvayət ediblər. Həmin rəvayətdə deyilir: "İlyas İdrisdir, Yəqub isə İsrail". İbn Abbasın sözünü isə Cuveybir "Təfsir" kitabında silsiləci zəif sənədlə Dəhhakdan rəvayət edir.

76 Xəlil sözü dost mənasını verir. Amma bu dostluq adi dostluq deyil, Uca Allahın ən sevimli bəndəsinə olan dostluğudur. (tərc.)

77 Ulul-əzm – əzm sahibləri olan peyğəmbərlərdir. Onlar Nuh, İbrahim, Musa, İsa və Muhəmməddir. Bütün peyğəmbərlərə Allahın salavatı və salamı olsun.

78 Hədis səhihdir. İbn Hibban (6190); Təbərani "Mucəm əl-Kəbir" (7545); "Mucəm əl-Əvsət" (405); Hakim (2/262); İbn Əsakir "Tarixu Dəməşq" (7/445, 446).

Hədisi Hakim, Zəhəbi, Heysəmi və şeyximiz Albani səhih hesab emtişlər. Allah onlara rəhmət etsin.

79 İbn Cərir "Cəmiul Bəyan" (2/194); Hakim (2/546). Rəvayət Buxarinin şərtinə uyğun gələn sənədlə rəvayət olunmuşdur. Bunu Hakim demiş, Zəhəbi və şeyximiz Albani də təsdiqləmişdir. Allah onlara rəhmət etsin.

80 Buxari: № 2651, 2652; Muslim: № 2533, 2535. Onlar İbn Məsud və İmran ibn Hüseyindən  rəvayət ediblər. Eyni rəvayət bir çox səhabələrdən də rəvayət edilmişdir. Bu səbəbdən Hafiz İbn Həcər əl-Əsqəlani "əl-İsabə" kitabında bu rəvayətin mütəvatir olduğunu qeyd etmişdir. Mən isə bu rəvayəti "Bəsairu Zəvi-ş-şərəf bişərhi mənhəci-s-sələf" adlı kitabımda (səh. 9-16) qeyd edib bildirmişəm ki, "ən xeyirli nəsil" ifadəsi səhih deyil.

81 Buxari: № 4712; Muslim: № 194.

82 Yəni sizin bütləriniz mənə heç bir xətər toxundura bilməz. Təsadüfən başıma hansısa hadisə gələrsə, bu yalnız Allah tərəfindəndir. (tərc.)

83 Buxari: № 4920.

84 Buxari: № 427; Muslim: № 528. Aişədən  rəvayət edir.

85 Buxari: № 4712; Muslim: № 194.

86 Buxari: № 3340.

87 Tağut, bir bəndənin ibadət və ya itaət olunmaqla həddini aşması və buna razılıq verməsidir. (tərc.)

88 Yəqin ki, müəllif burada Peyğəmbərin  məktub göndərdiyi Heraklı nəzərdə tutur. O da Peyğəmbər  haqqında soruşanda belə bir ifadə işlətmişdi. (tərc.)

89 Muslim: № 2387. Aişənin  hədisindən.

90 Səhih Muslim: № 2413. Sədin  hədisindən rəvayət etmişdir.

91 Çünki, bu bir Peyğəmbərin  möcüzəsi idi.

92 Buxari: № 3339.

93 Buxari: № 3337; Muslim: № 1/154,156, 169. 4/№ 2247.

94 Buxari: № 3338; Muslim: № 2936.

95 Buxari: № 3326, 6227; Muslim: № 2841.

96 Əhməd: 3/117; Muslim: № 2734; Tirmizi: № 1816; Nəsai "əl-Kubra": 4/202/№ 6899.

97 Tərcüməsi: Allahdan başqa ibadətə layiq haqq məbud yoxdur. (tərc.)

98 Tərcüməsi: Allah nöqsanlardan pakdır. Onun həmdi ilə həmd-səna edirəm."

99 Səhihdir. Əhməd: 2/169 və 225; Buxari "əl-Ədəbu-l-Mufrad" (Peyğəmbərin  əxlaqı): 548; Beyhəqi "əl-Əsma və-s-sifət" 128; Səhih sənədlə rəvayət etmişdir. Şeyximiz Alləmə əl-Albani "əs-Səhihə" kitabında № 134 rəvayətin səhih olduğunu demişdir.

100 Zındıq sözü bəzən kafir, münafiq, günahkar və ya paxıl mənalarında işlədilir. Burada kafir mənasında işlədilir. (tərc.)

101 Fəlsəfi düşüncəli bu qrup insanlar Yaradanı inkar edir və otuz altı min il keçdikdən sonra hər şeyin yenidən təkrar olunduğunu iddia edirlər. (tərc.)

102 Səhabələrin tələbələri. (tərc.)

103 Peyğəmbərə sığınmaq, yəni bu işdən uzaq olmasına dair peyğəmbəri şahid tutmaq mənasındadır. (tərc.)

104 Səhabə burada demək istəyir ki, Ad qövmü bir nəfəri onlar üçün dua etməyə göndərmişdi. Amma o onlar üçün gedib əzab gətirmişdi. Mən də bu qadını yolda qalmasın deyə gətirmişəm, indi bu da başıma bəla olub. (tərc.)

105 Səhihdir. Əhməd: 3/482; Tirmizi: № 3273; № 3274; İbn Macə: № 2816; Nəsai "əl-Kubra": 5/181/№ 7607; İbn Əbu Şeybə: 6/537/№ 33591; İbn Cərir ət-Təbəri "Cəmuil Bəyan": 5/527; və "Tarixul Uməm və əl-Muluk" 1/133; Təbərani "əl-Mucəm əl-Kəbir" 3/254/№ 3325; 3329. Asimdən iki yol ilə rəvayət etmişdir. Bu sənəd həsəndir. Bunu şeyximiz Albani "əs-Silsilətu-d-Daifə" kitabında 3/373 demişdir.

Mizzi "Tuhfətul Əşraf" kitabında 3/4 Qəylə bint Məxrəmədən bu rəvayətə şahidlik edən digər rəvayət gətirmişdir. Ümumilikdə hədis səhihdir. Daha doğrusunu Allah bilir.

106 Burada məqsəd Xəndək döyüşündə Peyğəmbərə  külək vasitəsi ilə edilən köməkdən söhbət gedir. (tərc.)

107 Buxari: № 1035; Muslim: № 900.

108 Səhihdir. Muslim: 15/№ 899; Tirmizi: № 3257; İbn Macə: № 3891; Nəsai "əl-Kubra" 6/№ 10776, 10777.

109 Səhihdir. Əhməd: 6/66; Buxari: № 4828, 4829; Muslim: 14/№ 899.

110 Ev heyvanlarını qurd və digər vəhşi heyvanlardan qorumaq üçün kol-dosdan, yaxud taxtadan hasara alınan yer. (tərc.)

111 Sehr cadu deməkdir. Yəni cadugər hər hansı üsulla Allaha küfr, təhqiramiz söz və əməllərdən istifadə edərək özünü cin və şeytanlara yaxın edir və bunun müqabilində onların vasitəsi ilə kiməsə təsir (cadu, sehr) etməyə çalışır. (tərc.)

112 Əhməd: 4/17; Buxari: № 4942; Muslim: № 2855.

113 Bu Əlini  qətlə yetirib Allahın lənətinə gəlmiş Əbdürrəhman ibn Mülcəm idi. (tərc.)

114 Səhihdir. Əhməd: 4/263; İbn Əbu Hatim "ət-Təfsir": 10/3438/19352; Hakim: 3/140; Əbu Yələ 569; Təbəranidə 1/106/173 fərqli sənədlə Əlidən  rəvayət olunan şahidlik edən rəvayət də vardır. Həmçinin Təbəranidə 8/38/7311 Suheybdən rəvayət olunan digər bir rəvayətdə mövcuddur.

Rəvayət bütün şahidləri ilə birlikdə səhihdir. Bunu şeyximiz əl-Albani "Əs-Səhihə" əsərində № 1743 qeyd etmişdir.

115 Səhihdir. Əbdürrəzzaq "ət-Təfsir" 1/2/231-232; Əhməd: 3/296; 5/555; İbn Cərir "Cəmiul Bəyan" 8/162; İbn Əbu Hatim "ət-Təfsir": 5/1516/8685; 8686; Hakim: 2/320, 340, 341. Əbu-z-Zubeyrin sənədi ilə.

Hakimin rəvayətində 2/567 Əbu-z-Zubeyr rəvayəti eşitdiyini qeyd etmişdir. Amma orada Əbu Rəğalın hadisəsini qeyd etmir.

Abdullah ibn Amrın hədisi bu rəvayətə şahidlik edir. Əbu Davud: № 3088. Beyhəqi: 4/156. Mizzi "Təhzibul Kəmal" 4/11. Bu rəvayətin sənədi zəifdir. Çünki orada Buceyr ibn Əbu Buceyr adlı məchul insan var. Amma bu rəvayətə əsaslanmaq olar. Bununla Əbu Rəğal haqqında deyilənlər doğru hesab olunur. Bunun üçün Səlim əl-Hiləlinin "Səhihul əzkar və dəifuhu" adlı kitabına 1/440/485 bax.

116 Əbu Davud: № 3090.

117 Buxari: № 3976; Muslim: № 2874. Ənəsin  rəvayəti ilə.

118 Əhməd: 2/9/58, 66, 72, 74, 91, 96, 113, 117, 137; Buxari: № 133; Muslim: № 2980; № 2981.

119 Hədislərdə ağlamaq dedikdə kədərli olmaq, sevinməmək, onların başına gətirilən əzabı xatırlayıb özünə ibrət dərsi götürmək nəzərdə tutulur. (tərc.)

120 Hədis həsəndir. Əhməd: 4/231; Təbərani "əl-Kəbir" 22/340/851; 852. Şahidlik edən digər sənədlərlə həsən dərəcəsinə yüksəlmiş sənədlə rəvayət etmişdir. İbn Kəsir /və əl-Heysəmi "Məcməu-z-Zəvaid" kitabında 10/293 hədisin həsən olduğunu bildirmişlər.

121 Xəlil sözü dost mənasını verir. Amma bu dostluq adi dostluq deyil, Uca Allahın ən sevimli bəndəsinə olan dostluğudur. (tərc.)

122 Söz ilə daşqalaq etmək "Əuzu billəhi minə-ş-şeytanir rəcim!" (Mərhəmətdən qovulmuş şeytanın şərrindən Allaha sığınıram!) – deməkdir. (tərc.)

123 Hədis şərhçiləri deyirlər ki, Allah təala onun atasını adı çəkilən heyvana döndərəcək ki, İbrahimin tanıdığı simada əzab çəkməsin. Çünki gözü görə-görə atasının əsl simasında əzab çəkməsi ona ağır gəlirdi. Məhz bu heyvana döndərilməsinin səbəbi isə kaftarın beli əyri olduğu kimi, onun atası da əyri, batil yolda getmişdir. (tərc.)

124 Buxari: № 3350.

125 Cəmiul Bəyan: 7/159.

126 Yəni sizin bütləriniz mənə heç bir xətər toxundura bilməz. Təsadüfən başıma hansısa hadisə gələrsə, bu yalnız Allah tərəfindəndir. (tərc.)

127 Yer adıdır. (tərc.)

128 Onlar deyirlər ki, İbrahim uşaq olarkən ağlı kəsməyən zaman bu sözləri ifadə etmişdir. Təbii ki, bu fikir əsassızdır. (tərc.)

129 Bayrama getməmək üçün xəstə olduğunu dedi. (tərc.)

130 Yəni bu bütlər də Allahın yaratdıqlarından: torpaqdan, sudan və s. – düzəldilmişdir. (tərc.)

131 Buxari: № 4563; № 4564.

132 Buxari: № 3307; № 3359; Muslim: № 2237; Nəsai: № 2885; İbn Macə: № 3228.

133 Əhməd "Müsnəd": 6/200.

134 Əhməd "Müsnəd": 6/200.

135 Azad etdiyi köləsi. (tərc.)

136 Səhih liğeyrihi. Əhməd: 6/83/109; İbn Əbu Şeybə: № 19891; İbn Macə: № 3231; İbn Əsakir "Tarix Dəməşq": 6/186; İbn Hibban: 5631. Rəvayət zəif sənədlə qeyd olunmuşdur. Çünki, isnaddakı Səibə adlı adam məchuldur. Amma hədisin başqa şahidləri var və bununla o səhihlik dərəcəsinə yüksəlir. Bax, "Səhihə" № 1581.

137 Rübubiyyət, rəbb sözündən götürülüb yaratmaq, ruzi vermək və s. mənasındadır. Yəni, İbrahim  ilahlıq iddiasında olan kafirlə mübahisə edir. (Tərc.)

138 Nəsəb alimləri rəvayətçilərin adlarını, ləqəblərini və təxəllüslərini araşdıran elm adamlarıdır. (tərc.)

139 Bu çıxılmaz hallarda baş vermişdir. İbrahim təbii qorxu hissi keçirdiyi zamanı bunları söyləmişdir. Zərurət anında qadağalar götürülür. Yalan danışmaq pis iş sayılsa və əxlaqa zidd olsa da bəzən yalan danışmaq daha yaxşı olur. Bu da elə məqamlardandır.

140 Ərəblər bu sözlərlə bir-birinə müraciət edirdilər. Səbəb isə İsmailin yaşamasına səbəb olan Zəm-zəm suyunun mənşəyinin səmadan enən sulardan qaynaqlanmasıdır. Ərəblərin babası sayılan İsmail səmadan nazil olan suyun səbəbi ilə yaşayıb deyə, ərəblər də bu mənada "səma suyunun" övladları hesab olunurlar. (tərc.)

141 Buxari: № 3358; № 2217; Muslim: № 2171. Rəvayəti mərfudur.

142 Amma Hişam kimi Əyyub da rəvayətini birbaşa Muhəmməd ibn Sirindən o da Əbu Hureyrədən rəvayət etmişdir. Buxari: № 5084.

143 Müsnəd: 2/403.

144 Həsənun liğeyrihi. İbn Əbu Hatim "Təfsir" kitabında. Bax, İbn Kəsirin "Təfsirul Quran əl-Azim" 4/32. Tirmizi: 5/308, 309, 3148. Əbu Yalə "Müsnəd" 1040.

Səlim Hilali deyir ki, rəvayətin sənədi zəifdir. Çünki, Əli ibn Zeyd ibn Cədan zəif rəvayətçidir. Amma bundan öncə Əbu Hureyrədən س nəql olunan hədis bu hədisə şahidlik edir.

145 Bu barədə heç bir səhih hədis yoxdur.

146 Siddiq sözü təsdiq edən sözünün mübaliğə ilə deyilən formasıdır. Yəni peyğəmbərdən eşitdiklərini dərhal şübhə etmədən, düşünmədən təsdiq edən. (tərc.)

147 Qədim Misir əhalisi. (tərc.)

148 Muslim: № 2889. Sovbanın  hədisindən.

149 Buxari: № 7222; № 7223; Muslim: № 1821.

150 "Səhih əl-Buxari": № 3364; № 3365.

151 Yəni, özünü bir qədər fağır göstərməklə Saranın qısqanclığının qarşısını alırdı. Daha doğrusunu Allah bilir. (tərc.)

152 Buraq minik adıdır. (tərc.)

153 İbn Kəsir (Allah ona rəhmət etsin!) deyir ki, hədisin bəzi məqamları isra­iliy­yatdan götürülüb. Amma mən belə düşünmürəm. Bunun üçün bir neçə əsas var:

1-Hədisin məzmunu Peyğəmbərdən  rəvayət olunan hədislərin açıqlan­ma­sı üçün deyilmişdir. Məsələn, "bu səbəbdən insanlar Səfa və Mərva dağları ara­sın­da sə`y edirlər."

2-Hədisin məzmunu bəzi ayə və hədislərin deyilməsinin səbəbini açıqlamaq məğ­zi daşıyır. Bu isə Peyğəmbərə  nisbət edilən hədis sayılır.

3-İbn Abbas  heç vaxt əhli kitabdan rəvayət etməzdi.

154 Həsəndir. Əhməd ibn Məni "əl-Müsnəd" kitabında rəvayət etmişdir. Bax, "əl-Mətalib əl-Aliyə" № 3129; Təbəri "Cəmiul Bəyan" 12/90; İbn Əbu Asim "əs-Sünnə": 463; Təbərani "əl-Mucəm əl-Kəbir": № 12302; Hakim: 2/431; 4/396. Həsən sənədlə. İbn Həcər "Fəthul Bari" əsərində 1/289 bu hədisi Muslimə nisbət etmişdir. Amma bu bir səhvdir. Şeyximiş Albaninin "əs-Sünnə" kitabına yazdığı qeydlərə bax.

155 Buxari: № 138.

156 Müsnəd: 4/68. 5/380. Sənədi səhihdir.

157 Kitab əhlinin mənbələrində Əhdi Qədim. Yaradılış: Fəsil 22.

158 Yəqubun digər adıdır. (tərc.)

159 Yəni əgər İshaq və onun gələcək övladı Yəqub barədə müjdə verilirsə, sonradan onun qurban kəsilmək əmrini vermək mənaya uyğun gəlmir. (tərc.)

160 Cəmiul Bəyan: 10/513.

161 Təfsir kitabı: 10/3223/18238.

162 Təfsirul Quran əl-Azim: 7/36.

163 Bu məsələni elmi üsulla tədqiq edənlərdən biri İmam İbn əl-Qəyyim əl-Covziyyədir. Zadul Məad kitabı, 1/71-75.

Mən də elm adamlarının fikirlərinin yekun nəticəsini Peyğəmbərin həyatından bəhs edən "əs-Səhih əl-Mustafə min siyrati ən-Nəbiyy əl-Mustafə" adlı böyük kitabımda toplamışam. (bu sözləri kitabın tədqiqatçısı Səlim əl-Hilali deyir.)

164 Buxari: № 3366; Muslim: № 520.

165 Yaradılış: Fəsil: 28, 35. Bax "Zədul Məad" 1/49.

166 Təfsir əl-Quran əl-Azim: 4/34.

167 14/120 – İhsan.

168 əl-Bidayə və-n-Nihayə: 1/76.

169 Beytul Məmur səmanın ən yüksək qatlarında bir yerdir. Hər gün oraya yetmiş min mələk girər, sonra bir daha ora dönməzlər. (tərc.)

170 Buxari: № 1834; Muslim: № 1353. Abdullah ibn Abbasın  hədisindən.

171 Haram dedikdə burada qan tökməyi, döyüş aparmağı, kənar adamlar üçün ov ovlamağı haram etməklə qorumuş, əmin-amanlıq diyarı etmişdir.

172 "Səhih əl-Buxari": № 3364; № 3365.

173 Təfsir kitabı: 1/247 və ardı.

174 İbrahim evi tikdikdə evin yerdən hündür olmayan iki qapısı var idi. Birindən girib digərindən çıxırdılar. Bu gün Kəbənin önündə yarım qövs formalı bir tikili görürük. Bu "Hicri İsmail"dir. İbrahimin vaxtında bu da evin binasına daxil idi. İslamdan öncə qureyşlilər evi bərpa edərkən evin iki qapısını ləğv edib, yerdən hündür olan bir qapı tikdilər. "Hicri İsmail"i də evdən ayırdılar. (tərc.)

175 Buxari: № 1583-1586; Muslim: № 1333.

176 Fəthul Bari: 3/448; əs-Silsilətu-s-Səhihə: № 43.

177 Muslim: № 820. Ubeyy ibn Kəəbin  rəvayəti ilə.

178 Buxari: № 3191.

179 Təfsir: 1/322-323.

180 Səhih əl-Buxari: № 3352.

181 Səhih əl-Buxari: № 1601; № 4288. Müəllif "şeyximiz" sözü ilə deyilən rəvayəti Buxariyə istinad edir, amma onun kitabında "şeyximiz" sözü ilə deyilən rəvayət yoxdur.

182 Şeir Nəzzar əl-Fəqəsiyə nisbət edilir. İbn Aydəmirin "Əd-Durr əl-Fərid" kitabı 4/300.

183 Muslim: № 532 Cundub əl-Bəcəlinin  rəvayəti ilə. İbn Macə № 141 də eyni hədisi Abdullah ibn Amrın  sənədi ilə rəvayət etmişdir. Həmçinin Muslim № 2383-də Abdullah ibn Məsudun sənədi ilə rəvayət etmişdir.

184 Buxari: № 3654; Muslim: 1382. Əbu Səid əl-Xudrinin  hədisindən. Onların rəvayətində "Amma sizin dostunuz Allahın xəlilidir" – sözləri yoxdur.

185 Buxari: № 3658.

186 Buxari: № 3656; № 3657.

187 Muslim: № 2383.

188 Buxari: № 4348.

189 Otuz beş deyil, hətta Quranın altmış doqquz ayəsində adı çəkilmişdir. "əl-Mucəm əl-Mufəhrəs Li Əlfaz əl-Quran" adlı kitabının hesabına görə belədir.

190 Buxari: № 349; Muslim: № 162.

191 Buxari: № 7517; Muslim: № 162.

192 Şeyximiz İmam əl-Albaninin "Səhih əl-İsra və əl-Mirac" kitabına (səh. 31 və ardına) baxa bilərsiniz.

193 Muslim: № 820.

194 Ubeyy ibn Kəəbin  şəfaət haqqında rəvayət etdiyi hədisin bir hissəsidir. Bax Muslim: № 820.

195 Buxari: № 3382; № 3390.

196 əl-Müsnəd: 1/223/229; Buxari: № 3349; Muslim: № 2860.

197 əl-Müsnəd: 3/178 və 184.

198 Muslim № 2369.

199 Buxari: № 3398; Muslim: № 2374.

200 Muslim: № 820.

201 Buxari: № 3370; Muslim: № 406.

202 Bu tutarlı sözlər, dini özək və budaq məsələlərə bölən bir çox hərəkatçıların və siyasətçilərin iddiasını məhv edir. Baxın məxluqatın ən xeyirlisi və bəndələrin ən təmizi –Onlara Allahın salamı olsun– olan peyğəmbərlər böyük işlərə görə kiçik işlərdən özlərini məhrum etməzdilər. Bunun üçün mənim "Dəlailu-s-savab fi ibtali bidəti təqsimu-d-din ilə qişrin və lubab" (Səlim Hilali).

203 ƏbdürRəzzaq "ət-Təfsir" kitabı (1/1/57); İbn Cərir "Cəmiul Bəyan" (1/572); İbn Əbu Hatim "ət-Təfsir" kitabı (1/219/ 1165); Hakim (2/№ 266) rəvayət edib və səhihliyini təsdiqləyib. İmam Zəhəbi də onun dediyi fikirə razılıq verib.

204 Buxari: № 5889; Muslim: № 257.

205 əl-Müsnəd: 3/№ 334; Muslim: № 167.

206 əl-Müsnəd: 1/245, 259, 277, 296; Buxari: № 3355; Muslim: № 166.

207 Onun adı isə "Mədan"dır.

208 Səh: 139-140.

209 Müəllif Əbu Hureyrənin  Peyğəmbərə  istinadən söylədiyi hədisə işarə edir: "Mən sizin üçün ata kimiyəm, sizə (dininizi) öyrədirəm..." Əbu Davud: 8; Nəsai: 40; İbn Macə: 313; Əhməd: 2/247-250. Digər mənbələrdə də etibarlı sənədlə rəvayət olunmuşdur.

210 Bu haqda " Yaradılış: Fəsil: 19"-a baxmaq olar. Adam orada yazılanlardan utanar, peyğəmbər barəsində deyilənlərin absurd olduğunu yəqin edər.

211 Buxari: № 3372; № 3375; Muslim: № 151.

212 İbrahimin Uca Allahdan ölüləri necə diriltdiyini soruşması haqqında ayə (əl-Bəqərə: 260) nazil olanda bəzi müsəlmanlar dedilər: Görürsünüz İbrahim şəkk edib, amma Muhəmməd Peyğəmbər isə şəkk etməyib! Peyğəmbər  bunu eşidəndə dedi: Biz üstünlük baxımından İbrahimdən aşağıda ola-ola şəkk etmiriksə, İbrahim heç şəkk etməz. (tərc.)

213 Yusuf  zindanda ikən padşah onun azad edilməsini əmr edir. Amma Yusuf  azadlığa çıxmağa tələsmir və gələn elçiyə deyir: «“Ağanın yanına qayıdıb soruş ki, (Züleyxanın məclisində) əllərini kəsən o qadınların məqsədi nə idi? Həqiqətən, Rəbbim onların məkrini biləndir!”» (Yusuf: 50). Burada Yusuf  böyük səbir və təmkin nümayiş etdirir. Peyğəmbər  də hədisdə bu məqama işarə edir. (tərc.)

214 Əhməd: 2/332. Sənədi həsəndir.

215 Səhihdir. Əhməd: 1/300; Əbu Davud: № 4462; Tirmizi: № 1456; İbn Macə: № 2561; Hakim: 4/№ 355; Beyhəqi: 8/№ 232; Şeyximiz əl-Albani "İrva əl-Ğəlil" kitabında (№ 2350) səhih olduğunu demişdir.

216 Bu gün həmin göl "Ölü dəniz" adı ilə tanınır. Bura yer üzünün ən çökək nöqtəsi hesab olunur.

217 Camiul Bəyan: 7/98.

218 Səhihdir. Əhməd: 1/395; 424; İbn Macə: № 2279; Hakim: 2/37; 4/317. Hakim sənədin səhih olduğunu demiş, Zəhəbi və Munziri adlı alimlər də bunu təsdiqləmişlər. Busiri və şeyximiz əl-Albani rəvayətin səhih olduğunu demişlər. Allah onlara rəhmət etsin.

219 Buxari: № 2079; Müslim: № 1532. Həkim ibn Hizama  istinadən rəvayət ediblər.

220 Cəmiul Bəyan: 12/62.

221 Səhih əl-Buxari: № 3267; Müslim: № 2989. Usamə ibn Zeydə  istinadən rəvayət olunmuşdur.

222 Hakim: 2/568; İbn Əsakir: 71/23.

223 Əhdi-ətiq: Yaradılış: Fəsil: 22.

224 Səhih liğeyrihi. Şirazi "əl-Əlqab" kitabında və Zubeyr ibn Bəkkar Əliyə  istinadən rəvayət ediblər. İbn Həcər : rəvayətin həsən olduğunu demişdir. "Fəydul Qədir" (3, 93).

Təbərani və Dəyləmi, İbn Abbasa  istinadən həsən sənədlə rəvayət ediblər. Bu, İbn Həcərin : "Fəydul Qədir" kitabında dedikləridir.

Hakim (2, 553), Beyhəqi "Şuəb əl-İman" (1620)-də İbn Abbasa  istinadən zəif sənədlə Movquf rəvayət ediblər.

Zəm-zəm quyusunun qazılması və Kəbənin inşası haqqında deyilən hədis buna şahidlik edir.

Ümumilikdə bütün bunları nəzərə alsaq hədis səhihdir – inşəllah. Şeyximiz əl-Albani "Səhih əl-Cami əs-Səğir" kitabında (№ 2578) rəvayətin səhih olduğunu demişdir.

225 Əhdi-ətiq; Yaradılış; Fəsil: 25.

226 Buxari: № 3382; № 3390.

227 Əhdi-ətiq; Yaradılış; Fəsil: 24-35.

228 Muqəttə hərflər Qurani-Kərimin surələrinin əvvəlində işlədilən; Əlif, Lam, Mim kimi sərbəst hərflərdir. Bu hərflərin mənası, bu şəkildə yazılma hikməti haqqında müxtəlif fikirlər söylənir. Amma ən doğrusunu bilən Allahdır. Dinimiz bu hərflərin elmini və hikmətini bizə açıqlamadığı üçün qəti fikir söyləmək olmur. (tərc.)

229 Həsəndir. Əhməd: 3/387; Darimi: 1/115; İbn Əbu Asim "əs-Sünnə" kitabı (səh. 50). Rəvayətin bu sənədi zəifdir. Çünki orada Mucalid adlı rəvayətçi güclü hesab olunmur.

Amma digər sənəd bu rəvayətə şahidlik edir. Müəllif bu hədisi Əhmədə (1/470) nisbət etmişdir. Onun sənədində Cabir əl-Cofi var və o da zəifdir.

Rəvayətin başqa sənədləri də mövcuddur. Ümumilikdə bütün bunlar rəvayəti gücləndirir. Şeyximiz Albani "İrva əl-Ğəlil" kitabında (1589) bu haqda danışmışdır.

230 Buxari: № 3382; № 3390.

231 Sonuncu cümləni istisna etsək rəvayət həsəndir. Suhəmi "Tarix Curcan" kitabı səh. 356. İbn Hibban "Rovdatul Uqalə" səh. 187-də Əbu Hureyrənin  hədisindən rəvayət edir. Şeyximiz Albani "Silsilətus Səhihə" kitabında №1453 rəvayətin sənədinin yaxşı olduğunu demişdir. Orada Muazdan, Əlidən, İbn Abbasdan və digər səhabələrin rəvayətlərindən bu rəvayəti dəstəkləyən şahid rəvayətləri qeyd etmişdir. Lakin rəvayətin sonuncu cümləsini dəstəkləyən rəvayət yoxdur. Ona görə o zəif hesab olunur. Daha doğrusunu Allah bilir.

232 Əhdi-Ətiq, Yaradılış: Fəsil: 37-50.

233 Buxari: № 3382; № 3390.

234 Cəmiul Bəyan: 12/96.

235 Buxari: № 660; Muslim: № 1031. Əbu Hureyrənin  hədisindən.

236 Təfsirul Quran əl-Azim. 4/308-309.

237 Bu şahidin kim olması haqqında sələflər müxtəlif fikirlər söyləyiblər. Bəziləri onun evin xadimi, bəziləri azyaşlı uşaq, yaxud beşikdə olan körpə olduğunu deyirlər. Şahidin kimliyi o qədər də önəmli deyil, onun söylədiyi doğru qərar önəmlidir. (Tərc.)

238 Muslim: № 162.

239 Yəni insan nə qədər zahid olar, mal-dövləti az olarsa bir o qədər məsum, günahı az olar. (tərc.)

240 Səhihdir. Əbu Davud: № 5020; Tirmizi: № 2279; İbn Macə: № 3914; Əhməd: 4/10-13; Hakim: 4/№ 390. Rəzin əl-Uqeyliyə  istinadən zəif sənədlə rəvayət ediblər. Hakimin 4/№ 391 Ənəsə  istinadən səhih sənədlə rəvayət etdiyi başqa rəvayət bu rəvayətə dəstək verir. Ümumilikdə hədis səhihdir. Hakim bu hədisin səhih olduğunu demiş, Zəhəbi də bununla razılaşmışdır. Şeyximiz Albani də səhihliyini təsdiqləmişdir.

241 Peyğəmbərdən  səhih sənədlə rəvayət olunan bu hədis müəllifin Fərraya etirazını təkid edir: "Bid`un ifadəsi – üç ilə doqquz rəqəmləri arasında istifadə olunur". Şeyximiz "Səhih əl-Cami" əsərində (№ 2887) bunun səhih olduğunu qeyd etmişdir.

242 əs-Sihah: 3/1186.

243 Buxari: 9; Muslim: 35. Əbu Hureyrəyə  istinadən.

244 Münkərdir. Yalnız Lut  haqqında deyilən hissəsi istisnadır. Rəvayəti İbn Hibban (1867) rəvayət etmişdir. Şeyximiz "əs-Səhihə" əsərində (4/483-484) bunun zəif olduğunu demişdir. Onun hədisin zəifliyinə gətirdiyi səbəb, İbn Kəsirin dediyi səbəbdən fərqlidir. Mürsəl sənədlərlə rəvayət olunan şahid rəvayətlər belə yanlış sənədi gücləndirə bilməz. Lut  ilə bağlı hissəsinə gəlincə buna əvvəldə qeyd etdiyimiz səhih rəvayətlər şahidlik edir. Əhməd: 2/332.

245 Cəmiul Bəyan: 12/141; Təfsir İbn Əbu Hatim: 7/2157.

246 Bu sətirlər Muhəmməd ibn əl-Hüseynə nisbət olunur. əd-Durr əl-Fərid kitabı 5/280.

247 Bu şeir Əbu Təmama məxsusdur. Onun divanının şərhi kitabı (4/253).

248 Bu Xalid ibn əl-Validin  səhvən qətlə yetirdiyi Malik ibn Nuveyradır. O Mutəmmim ibn Nuveyranın qardaşı idi. Xənsa öz sözləri ilə qardaşı Saxrı ağlatdığı kimi, o da bu sözləri ilə onu ağladırdı.

249 Bu şeir isə Mutəmmim ibn Nuveyraya məxsusdur. Şərhu Divan əl-Həmasa kitabı 2/797.

250 Təfsir kitabı 1/2/329.

251 Bir fərsəx 5544 metrdir. (Mənbə, İslam Fiqhi). (tərc.)

252 Buxari: 1145; Muslim: 758.

253 Cəmiul Bəyan: 13/44.

254 Buxari: 5674; Muslim: 2444. Aişəyə istinadən rəvayət ediblər.

255 Səhihdir. Tirmizi: 3235; Əhməd 5/243; Muaz ibn Cəbələ  istinadən həsən sənədlə. Abdullah ibn Abbasın  hədisi də buna şahiddir. Tirmizi: 3234. O bu hədisə həsən deyib, Munziri və şeyximiz Albani də bu fikirlə razılaşıb. Bütün bunlarla hədis səhih hesab olunur. Tirmizi deyib: "Hədis səhih həsəndir." Muhəmməd ibn İsmail əl-Buxaridən bu hədis haqqında soruşdum və o dedi: "Bu hədis həsən səhihdir."

256 Səhihdir. Əhməd: 5/427-428; Bəğəvi "Şərhus sünnə" 4066. Mahmud ibn Ləbidə  istinadən. Şeyximiz bu hədisin səhih olduğunu demişdir. "Səhihə" əsəri №813.

257 Yusufun hekayəsində çoxlu ibrət dərsi və mənalı fikirlər vardır. Biz qardaşımız şeyx professor Məhəmməd ibn Musa Ali Nasr ilə birlikdə bu haqda "İthaf əl-İlf Bizikri-l-Fəvaid əl-Əlf və-n-Nəyyif Min surati Yusuf" adlı böyük bir kitab yazmışıq.

258 Dəməşq tərəfdə yer adıdır. (Tərc.)

259 Səhihdir. Tirmizi: № 2398; İbn Macə: № 4024; Əhməd: 1/172, 174, 180, 185; Darəmi: 2/320; İbn Hibban: № 2900; № 2901; № 2921; Hakim: 1/40. Səd ibn Əbu Vaqqasa  istinadən səhih sənədlə rəvayət olunub. Rəvayətin Əbu Hureyrənin, Əbu Səidin və Huzeyfə ibn əl-Yəmanın  bacısının rəvayətindən də şahidləri vardır.

260 Andın pozulmasına görə kəffarə verildiyi üçün Əyyub  da Allahın adının necə əzəmətli olduğunu bildirsin deyə başqalarının əvəzinə kəffarə verərdi. (Tərc.)

261 Səhihdir. İbn Əbu Hatim: 8/2460/13697; İbn Cərir "Cəmiul Bəyan" 23/107-108; Əbu Yələ: 862; Bəzzar: 1849 (müxtəsər əz-zəvaid); İbn Hibban: 2898; Hakim: 2/581; Əbu Nueym: "əl-Hilyə" 3/374. Bu səhih hədisdir. Hakim, Zəhəbəi, Əbu Nueym, Heysəmi "Məcməuz zəvaid" (8/211) və şeyximiz Albani "əs-Səhihə" (17) hədisin səhih olduğunu deyiblər.

262 Amma hədisin qərib və ya movquf olmasını demək üçün heç bir dəlil yoxdur!

263 Səhihdir. İbn Əbu Hatim: 8/2461/13700; Əhməd: 2/304, 490, 511; İbn Hibban: 6230; Təyalisi: 2455; Hakim: 2/582. Rəvayət səhih isnadla Buxari və Muslimin şərtinə uyğun rəvayət olunmuşdur.

264 Əhməd: 2/314; Buxari: 3391.

265 Zülkifl sözünün mənası məsuliyyət daşıyan, yaxud insanlara yardım etmək üçün özünü məsuliyyət altına salan deməkdir. (tərc.)

266 Səhihdir. Bəzzar: 1498; (Müxtəsər əz-Zəvaid), İbn Cərir ət-Təbəri (Cəmiul Bəyan) 20/50; İbn Əbu Hatim: 9/2981/16928. Səhih sənədlə movquf rəvayət etmişlər.

Həmçinin Bəzzar 1498 (Müxtəsər əz-Zəvaid); Hakim 2/408 səhih sənədlə mərfu rəvayət ediblər.

Rəvayətin mərfu və Movquf olaraq rəvayət olunması ziddiyyət təşkil etmir. Çünki rəvayətdə deyilənlər ağıl və ictihad ilə deyiləcək məlumatlar deyildir. Hakim, Zəhəbi, Heysəmi və İbn Həcər kimi böyük alimlər rəvayəti mərfu olaraq səhih hesab etmişlər.

267 İbn Əbu Hatim "Təfsir" 8/2695/15173. Səhih sənədlə.

268 Yunus 98 və Saffat surəsinin təfsirinə baxa bilərsiniz. (Tərc.)

269 Cəmiul Bəyan: 23/64.

270 Səhihdir. Əhməd: 1/293, 303, 307; Tirmizi: № 2516; İbn Əbu Asim "əs-Sünnə" kitabı 316-318; Hakim: 3/541, 542. Digər alimlər də eyni rəvayəti İbn Abbasa istinadən müxtəlif sənədlərlə rəvayət ediblər. Düşünürəm ki, rəvayət səhihdir. Tirmizi, İbn Rəcəb və şeyximiz Albani onun səhih olduğunu demişdir.

271 Zəifdir. İbn Cərir "Cəmiul Bəyan" 17/64-65. Bəzzar 2/104/1502. Zəif sənədlə rəvayət edib. Müəllif və Heysəmi "Məcməuz Zəvaid" kitabında (7/111) bu rəvayətin zəif olduğunu demişdir. Sonrakı rəvayət buna şahidlik edir.

272 Zəifir. İbn Əbu Hatim 10/3228/№ 18281; İbn Cərir "Cəmiul Bəyan" 10/528; ƏbdürRəzzaq "Təfsir" 2/156-157; Təbərani "Dua" 47. Zəif sənədlər rəvayət edib.

273 Öz divanında (səh. 65).

274 Bu müəllifin dediyi kimidir.

275 Səhihdir. Əhməd: 1/170; Tirmizi: 3505; Nəsai "Aməlul yovm vəl leylə" 660, 661; Hakim: 1/505, 2/382. İbnrahim ibn Məhəmməd ibn Səddən iki sənədlə rəvayət olunmuşdur. Bu isnad etibarlı isnaddır. Bunu Hakim, Zəhəbi, Munziri "ət-Tərğib və ət-Tərhib" 2/484, Heysəmi "Məcməuz Zəvaid" 10/162. Şeyximiz Albani də onun səhih olduğunu demişdir.

276 Əhməd: 1/390, 440, 443; Buxari: № 3412.

277 Buxari: № 3412; Muslim: № 2377; Əhməd: 1/242, 254, 292, 342, 348; Əbu Davud: № 4669.

278 Buxari: № 3416; Muslim: № 2376; Əhməd: 2/405, 468, 539.

279 Buxari: № 3414; № 3415; Muslim: № 2373.

280 Qazi İyad "əş-Şifa" 1/170.

281 Musa "Kəlimullah" adı ilə vəsf olunmuşdur. Bu sözün mənası "Allahla danışan" deməkdir. (tərc.)

282 Qədim Misir əhalisi. (tərc.)

283 Əhdi-ətiq; Çıxış; Fəsil: 1.

284 Yəni bunlar onun qəlbinə salınmış fikirlər idi. (tərc.)

285 əl-Fasl bəynə əl-Miləl və-n-Nihəl: 5/17-18.

286 Əhdi-ətiq; Çıxış; Fəsil: 2.

287 İbn Əbu Şeybə "əl-Musannəf" 11/530. Müəllif yəni, İbn Kəsir "Təfsirul Quran əl-Əzim" kitabında 6/237-də rəvayətin səhih olduğunu demişdir.

288 "Cəmiul Bəyan" 10/56.

289 Burada şəriətin qadağan etdiyi müəmmalı alış-veriş növündən danışılır. Bu növ alış-verişlər haqqında "İslam Fiqhi" adlı kitabımızda məlumat vermişik. (tərc.).

290 Zəifdir. İbn Macə № 2444; Təbərani "əl-Mucəm əl-Kəbir" 17/135/№ 333. Çox zəif isnadla rəvayət etmişdir. Eyni fikiri şeyximiz əl-Albani "əl-İrva" kitabında № 1488-də demişdir.

291 Buxari: № 2684; Nəsai "əl-Kubra" 4/438/№ 5598. İbn Abbasdan  movquf rəvayət edilmişdir. Hafiz İbn Həcər "Fəthul Bəri" kitabında (5/289) deyir: "Bu rəvayət mərfu hökmündədir. Çünki İbn Abbas  kitab əhlinə (rəvayətlərinə) əsaslanmazdı."

292 Əhdi-ətiq; Çıxış; Fəsil: 2.

293 Allah dərgahında qorunan qəza-qədərin yazıldığı kitabdır. (tərc.)

294 Səhihdir. Əbu Davud: № 4344; Tirmizi: № 2174; İbn Macə: № 4011; Əhməd: 3/19, 61; Hakim: 4/505. Əbu Səid əl-Xudrinin  hədisindən. Hədisə şahidlik edən rəvayətlər də mövcuddur.

Bu barədə şeyximiz "əs-Səhihə" əsərində (№ 491) geniş məlumat vermişdir.

Haqqında danışılan hədis, məclislərdə, xütbələrdə, moizələrdə, qəzet və jurnal səhifələrində rəhbərlərin eyiblərini yaymağı icazəli etmir. Bu, qədimdə və müasir zamanda da xəvariclərin üsuludur. Hədisin mənası odur ki, sən öz sözünü rəhbərin yanında birbaşa onun özünə deyəsən. Daha doğrusunu Allah bilir. (Səlim əl-Hilali).

295 Təbəri "Cəmiul Bəyan" 24/43.

296 Təbəri "Cəmiul Bəyan" 9/24.

297 Buxari: № 5495; Muslim: № 1952.

298 Buxari: № 5537; Muslim: № 1945; № 1946. Abdullah ibn Abbasın  hədisindən rəvayət olunur.

299 Buxari: № 854; № 855; Muslim: № 564. Cabir ibn Abdullahın  hədisindən rəvayət olunur.

300 Cəmiul Bəyan: 6/34.

301 ət-Təfsir: 10/326/18431.

302 İbn Kəsir "Təfsir" kitabında məsələ haqqında fikirləri irəli sürür və sonra birinci fikiri müdafiə edib deyir: "Musanın qövmü" deməklə İsrail oğulları nəzərdə tutulmur. Çünki onlar Musanın peyğəmbər və onları əsirlikdən çıxardan elçi olduğunu bilirdilər. Bunu əvvəlki səmavi kitablardan oxuyub bilirdilər. Hətta Firon da bunu bildiyi üçün İsrail oğullarını məhv etmək qərarına gəlmişdi. (Tərc.).

303 Həsəndir. Əbu Davud: 1319. Əhməd: 5/388. Digər alimlər də həsən sənədlə rəvayət ediblər. Şeyximiz Albani də hədisin həsən olduğunu demişdir.

304 Əhdi-ətiq; Çıxış; Fəsil: 11-13.

305 Səhihdir. Təyalisi: № 2618; Tirmizi: № 3108; Təbəri: 11/112; Əhməd: 1/240, 340; Hakim: 1/57. 2/340. 4/249; İbn Əbu Hatim: 6/№ 1982. Digər alimlər də eyni rəvayəti səhih sənədlə rəvayət ediblər. Şeyximiz əl-Albani "əs-Səhihə" əsərində (№ 2015) rəvayətin səhih olduğunu demişdir.

306 Buxari: № 2004; № 3379; № 4737; Muslim: № 1130; Nəsai "əl-Kubra": № 2834; № 2835; İbn Macə: № 1734.

307 Səhihdir. Əhməd: 5/218; Əbdürrəzzaq "əl-Musannəf" № 20763; və "ət-Təfsir" kitabı 1/2/235; Nəsai "ət-Təfsir" 205; Tirmizi № 2180; Təbəri 9/31-32; Təyalisi: № 1346; Humeydi: 848. Digər bir çox alimlər Zuhriyə istinadən rəvayət ediblər. Fikrimcə rəvayətin sənədi səhihdir. Tirmizi və şeyximiz əl-Albani (Allah onların hər ikisinə rəhmət etsin!) hədisin səhih olduğunu deyiblər.

308 Məalimu-t-Tənzil: 2/253.

309 Buxari: № 3326; 6227; Muslim: № 2841.

310 Cəmiul Bəyan: 4/515; Tarix əl-Uməm və-l-Muluk: 1/431.

311 Əhməd: 1/389, 428, 450; Buxari: № 3952; № 4609.

312 Məkkədən beş günlük məsafədə yer adıdır.

313 Səhihdir. İbn Kəsir "Təfsir" kitabında (2/40) rəvayətin İbn Mərdəveyhin "Təfsir" kitabında olduğunu demişdir. Əhməd: 3/105 və 188. Nəsai "Təfsir": 161. Əbu Yəla "əl-Müsnəd" № 3766; № 3803; İbn Hibban "Səhih" № 4721. Fikrimcə rəvayətin sənədi səhihdir.

314 Cəmiul Bəyan: 9/32-33.

315 Buxari: № 1894; Muslim: № 1151. Əbu Hureyrənin  hədisindən.

316 Muslim: № 179.

317 Səhihdir. Əhməd: 3/125, 209; Tirmizi: № 3074; Təbəri "Cəmiul Bəyan" 9/37; Hakim: 2/320; 577; Hakim deyib: "Bu hədis Muslimin şərtlərinə əsasən səhih sayılır. Buxari və Muslim bu hədisi öz kitablarında rəvayət etməyiblər". Zəhəbi də bu fikiri dəstəkləmişdir. Mən də onların bu dediklərini təsdiqləyirəm. Tirmizi isə belə demişdir: "Bu həsən, səhih, qərib hədisdir".

318 Buxari: № 2412; Muslim: 2374.

319 Buxari: № 2411; Muslim: № 2373.

320 Ən hörmətli, sözü keçən. (tərc.)

321 Ubeyy ibn Kəəbin  şəfaət haqqında rəvayət etdiyi hədisin bir hissəsidir. Bax Muslim: № 820.

322 Muslim: № 820. Ubeyy ibn Kəəbin  rəvayəti ilə.

323 Muslim: № 2652.

324 Əhdi-ətiq; Çıxış; Fəsil: 32.

325 Səhihdir. Əhməd: 1/271; İbn Hibban "Səhih": № 6213; № 6214; əl-Bəzzar "əl-Müsnəd": № 200; Əbu-ş-Şeyx "əl-Əmsal": 5; İbn Ədiyy "əl-Kamil" 7/2596; Hakim: 2/321; 380. Başqa alimlər də səhih sənədlə rəvayət ediblər.

326 O etdiyi günahına görə təcrid edilmişdi. Heç kəs ona yaxınlaşmır, o özü də heç kəsə yaxınlaşa bilmirdi. İstəsə də bunu edə bilmirdi. (tərc.)

327 Əyələmək, metalın üzərindən müəyyən qatı əyə ilə sürtüb götürməklə ona dəqiq ölçü vermək və hamarlamaq... (izahlı lüğət.) Musa  da bu bütü əyə ilə yontalayıb xırda-xırda etdi.

328 Əhdi-ətiq; Çıxış; Fəsil: 32.

329 Buxari: № 3194; Muslim: № 2751. Əbu Hureyrənin  hədisindən.

330 Təfsir əl-Quran əl-Əzim: 3/631.

331 Muslim: № 189; Tirmizi: № 3198; İbn Hibban: № 6216; № 7426.

332 Həsəndir. İbn Hibban "Səhih": № 6217. Həsən sənədlə. Dərac Əbu-s-Səmhdən başqa sənədin bütün kişiləri etibarlı adamlardır. Onun Əbu-l-Heysəmdən söylədiyi rəvayətləri zəif sayılır. Başqalarından söylədiyi rəvayətlər isə həsəndir. Bu da başqalarından söylədiyi rəvayətlərdəndir.

333 Həsənun liğeyrihi. İbn Hibban: № 6218; Nəsai: "Aməlu-l-Yovm və-l-leylə, № 834 və № 1141; Əbu Yələ "əl-Müsnəd" № 1393; Təbərani "Dua" № 1480; № 1481; Əbu Nueym "əl-Hilyə" 8/328; Hakim 1/528. Bir çox alimlər zəif sənədlə rəvayət ediblər. Heysəmi və Şeyximiz Albani onların zəif olduğunu deyiblər. Eyni məzmunlu bir rəvayət Nuhdan  nəql olunub. Bax əs-Silsilətus Səhihə № 134. Bu rəvayətdən sonrakı hədis buna şahidlik edir. İbn Kəsir də eyni fikri söyləmişdir.

334 Bu hədis qəbz mənasını daşıyan "Bitaqa" adı ilə məşhurdur. Hədisin mətni belədir: Abdullah ibn Amr ibn əl-As  Peyğəmbərin  belə dediyini rəvayət edir: "Qiyamət günü Uca Allah hər kəsin gözü önündə ümmətimdən bir nəfəri azad edəcək. Onun ucu-bucağı görsənməyən doxsan doqquz ədəd kitabı göstəriləcək və ona deyiləcək: "Sən bunlardan hansınasa etiraz edirsən? Mənim katiblərim sənə zülm ediblərmi?" O deyəcəkdir: "Xeyr, ey Rəbbim". Allah deyəcək: "Sənin üzürxahlıq etmək üçün bir səbəbin varmı?" O deyəcək: "Xeyr, ey Rəbbim". Allah deyəcək: "Əsla belə deyil, bizdə sənin yaxşı bir əməlin var. Bu gün sən zülm görməyəcəksən". Sonra bir qəbz çıxarılacaq. Onun üzərində: Əşhədu əllə iləhə illəllah və əşhədu ənnə Muhəmmədən abduhu va rasuluhu – kəlməsi yazılmışdır. Allah deyəcək: "Sən çəkilmək üçün hazırsan". O deyəcək: "Ey Rəbbim! Bu böyüklükdə əməl dəftərinin yanında bu balaca qəbz nədir ki?!" Allah deyəcək: "Sənə zülm olunan deyil". Əməl dəftərləri tərəzinin bir gözünə, qəbz isə digər gözünə qoyulacaq. O qədər əməl dəftəri yüngül, qəbz isə ağır gələcəkdir. Çünki Allahın adından ağır heç nə ola bilməz". Səhihdir. Tirmizi: № 2639; İbn Macə: № 4300; Əhməd: 2/213; 221; İbn Hibban "Səhih" 225 və b.

Bu səhih hədisdir. Tirmizi, İbn Hibban, Hakim, Zəhəbi, Munziri, şeyximiz Albani və başqaları hədisin səhih olduğunu deyiblər.

335 Səhihdir. Tirmizi: № 3585. Şeyximiz Albani hədisə dəstək verən bütün şahid rəvayətlərlə onun səhih olduğunu demişdir (Silsilətu-s-səhihə, № 1503).

336 Təbəri "Cəmiul Bəyan" № 1235. Səhih sənədlə. İbn Kəsir "Təfsir" kitabında (1/113) səhih olduğunu demişdir.

337 Təbəri № 1236; № 1238. Səhih sənədlə.

338 Təbəri № 1240; № 1242. Səhih sənədlə.

339 Əbdü-r-Rəzzaq "Təfsir" 1/1/50; Təbəri № 1239. Səhih sənədlə.

340 Təfsirul Quran əl-Əzim. 1/114.

341 Təbəri: № 1258; № 1259; İbn ƏBu Hatim № 738. Səhih sənədlə.

342 Səhih əl-Buxari: № 4725; № 4726; № 4727; Muslim: № 2380.

343 Bu hətta uydurma rəvayətdir. "Rəvayətin mətnində deyilir ki, guya Peyğəmbər  vəfat etdikdən sonra bir nəfər ağsaqqal kişi gəlib başsağlığı verir və insanlara xatırlayıcı sözlər deyir və çıxıb gedir. Orada olanlar bir-birindən bunun kim olduğunu soruşurlar. Heç kəs onu tanımır. Əbu Bəkr  və Əli  deyirlər ki, bu Peyğəmbərin  qardaşı Xıdırdır ." (tərc.) Təbərani əl-Əvsat: № 8116. Hakim: 3/58.

344 Sehrbazlar iman gətirmədən öncə Fironu özlərinə Allah kimi qəbul edirdilər və hekayədə də ona and içirlər. (tərc.)

345 Nəsai "Təfsir" 2/41-62/346; Təbəri "Cəmiul Bəyan" 16/125; İbn Əbu Hatim "Təfsir" kitabı, mənbə "Təfsirul Quran əl-Azim" 5/377; Təhavi "Muşkilu-l-Asar" 66. Əbu Yəla "Müsnəd" 2618; İbn Ədiyy "əl-Kamil" 1/400; Əhməd ibn Mənii "Müsnəd" kitabı, mənbə "İthafu-l-xiyaratu-l-məhəra" 8/111-123/7748 Rüşd çapı. Digər alimlər də etibarlı adamların yolu ilə rəvayət ediblər. Bax Heysəmi "Məcməu-z-Zəvaid" 7/69.

İbn Həcər əl-Əsqəlani "Fəthu-l-Bari" əsərində 6/427 deyir: "Müəllif (yəni Buxari) bu açıqlamalarla Musanın  Mədyənə getməsini, sonra Misirə qayıtmasını, Fironla söhbətini, Fironun qərq olmasını, Tur dağına getməsini və İsrail oğullarının buzova ibadət etməsini şərh etmişdir. Sanki onun qoyduğu şərtlərə müvafiq mərfu hədis tapa bilmədiyi üçün belə ümumi sözlərlə açıqlama vermişdir. Bu haqda ən səhih rəvayət Nəsainin və Əbu Yəlanın həsən sənədlə İbn Abbasdan  rəvayət etdikləri uzun "Sınaq" hədisidir".

Mən isə deyərdim ki, müəllif yəni, İbn Kəsir və onun şeyxi Mizzi hədisin movquf (yəni İbn Abbasın  öz sözlərindən ibarət) olduğunu və rəvayətin əksəriyyətinin israiliyyatdan götürüldüyünü daha doğru sayıblar. Amma mənə görə bu belə deyil. Bunu demək üçün bir neçə əsas vardır ki, İbn Abbas  açıq-aşkar şəkildə rəvayəti Peyğəmbərə  nisbət etmişdir.

Bunları öz fikrinlə və ya ictihadla demək olmaz.

Doğru olan budur ki, İbn Abbas  israiliyyatdan rəvayət etməz və müsəlmanlara bunu qadağan edərdi. Bunu Buxari də belə demişdir. (Səlim ibn Eyd əl-Hilali).

346 Müəllif İbn Kəsir "Təfsir" kitabında 5/377 bu sözləri demişdir.

347 Əhdi-ətiq; Çıxış; Fəsil 25-31.

348 Həsəndir. Silsilətu-s-Səhihə: № 1351.

349 Buxari: 1/539.

350 Səhihdir. "Movsuətu-l-Mənahi əş-Şəriyyə" Səlim əl-Hilali 1/353.

351 Səhih əl-Buxari: № 40; № 399; № 4492; № 7252; Səhih Muslim: № 525.

352 1/273-282.

353 Təbəri "Cəmiul-Bəyan" 20/75. Həsən sənədlə.

354 "Tarix əl-Uməm və-l-Muluk" 1/262.

355 Təbəri: 20/67. Səhih sənədlə.

356 Burada kimya dedikdə müasir faydalı elm nəzərdə tutulmur. Müasir kimya elmi istehsal sahəsində çox faydalı, dəyərli elmdir. Qədim alimlər kimya dedikdə, bəzi ucuz metalların daha dəyərli metala, məsələn qızıla oxşadılmasını nəzərdə tuturdular. Bu cür iş fırıldaq və yalandır.

357 6/264-265.

358 Səhih əl-Buxari: № 3485.

359 Səhih əl-Buxari: № 5790; Muslim: № 2088.

360 Təbəri "Cəmiul Bəyan" 20/75. Həsən sənədlə.

361 Təbəri "Cəmiul Bəyan" 20/76. Səhih sənədlə.

362 Əntərənin Nəzmi: səh. 98.

363 Buxari: № 3398; Muslim: № 2374.

364 Buxari: № 278; № 3404; Muslim: № 339; Əhməd: 2/315; 392; 515; 525.

365 Buxari: № 3405; Muslim: № 1062.

366 Bu hadisə İsra və Merac gecəsində baş vermişdi. Peyğəmbərə  Musanın qəbirində namaz qıldığı göstərilmişdi. Bu qeyb olduğu üçün olduğu kimi də qəbul olunur. (Tərc.)

367 Səhih Muslim: № 2375; Əhməd: 3/120; 148; 248.

368 Buxari: № 3207; № 3393; № 3430; № 3887; Muslim: № 164.

369 Musanın  Peyğəmbərimizə  bu sözləri deməsi onun bu sahədə olan təcrübəsindən və rəhm olunan ümmətə tövsiyyəsindən irəli gəlirdi. Elmdən payları olmayan bəzi adamların dediyi kimi, onun sözləri heç də bu ümmətə ağalıq etməsindən irəli gəlmirdi. Onlar bu sözlərini dəstəkləmək üçün İsra hadisəsi haqqında olan hədislərə də tənə edir, bunun israiliyyatdan olduğunu iddia edirlər!

370 Buxari: № 3410.

371 "Sin" hərfi ilə yazılan "Hüseyn" adından fərqli olaraq, bu ad "Sad" hərfi ilə yazılır. Bu iki adı fərqləndirmək üçün bunu "Husayn" kimi yazmışıq.

372 Müsnəd: 1/271; Buxari: № 5705; Muslim: № 220.

373 Buxari: № 3; Muslim: № 160.

374 Musnəd: 1/215; Muslim: № 166.

375 Musnəd: 1/276-277; Buxari: № 3355; Muslim: № 166; 270.

376 Musnəd: 1/245; 259; Buxari: № 3239; Muslim: № 166.

377 Musnəd: 2/282; Buxari: № 3394; Muslim: № 168.

378 № 1339; № 3407; Movquf və mərfu rəvayət edib. Muslim: № 2372.

379 Buxari: № 4727.

380 Yəşu (Yeşua), fəsil: 1.

381 Tarix ət-Təbəri: 1/255.

382 Qanunun təkrarı, fəsil: 28-34.

383 Üçüncü bölümdə deyil, dördüncü bölümdədir. Saylar bölümü, fəsil 1-2.

384 İbn Kəsir burada müəllifi olduğu "əl-Bidayə və-n-Nihayə" kitabının islam tarixindən bəhs edən hissəsini nəzərdə tutur. (tərc.)

385 Təfsiru-l-Quran əl-Əzim: 3/62.

386 İbn Əbu Hatim "Təfsir" kitabı. Məlumat İbn Kəsirin "Təfsiru-l-Quran əl-Əzim" kitabındadır (3/106).

387 Musnəd: 2/325; Təhavi "Muşkilul Əsar" 2/10. Həsən sənədlə. Şeyximiz Albani "Silsilə əs-Səhihədə" (№ 202) bu hədisin həsən (yaxşı) olduğunu demişdir.

388 Uydurmadır. Təhavi 2/8-9; 4/388; Təbərani "əl-Mucəm əl-Kəbir" 24/№ 382; № 390; İbn əl-Covzi "əl-Movduat" 1/356.

İbn əl-Covzi deyir: "Bu hədisin uydurma olması şübhəsizdir."

Şeyxul İslam İbn Teymiyyə "Minhacu-s-Sünnə ən-Nəbəviyyə" kitabında 8/165 deyir: "Hədis elminin tədqiqatçı elm adamları bu hədisin uydurma olduğunu bilirlər."

Şeyximiz Albani isə "Silsilətu-d-daifə" kitabında deyir: "Yekun olaraq demək olar ki, aqil insan mötəbər alimlərin bu hədisin mətni haqqında söylədikləri sözlərə diqqət yetirdikdə, sənədinin də tutarsız olduğunu bildikdə tam əminliklə bu hədisin uydurma və əsassız olduğunu deyə bilər."

389 Musnəd: 2/318; Buxari: № 3124; № 5157; Muslim: № 1747.

390 Həsəndir. Əbu Yəla: № 3393; İbn Ədiy "əl-Kamil" 4/1571; Hakim: 3/47. Beyhəqi "Dəlailu-n-Nubuvvə" 5/68-69. Sənədi belədir: Abdullah ibn Əbu Bəkr əl-Muqəddimi deyir ki, Cəfər ibn Süleyman əd-Dubəi Ənəsdən  eyni məzmunlu hədisi danışmışdır.

Hakim bu hədisin Muslimin şərtinə uyğun olmasını əsas gətirib səhih hesab etmişdir. Amma o bunda səhvə yol vermişdir. Çünki Muslim əl-Muqəddiminin heç bir rəvayətini öz kitabında qeyd etməmişdir. Onun hədisləri zəifdir.

Abdullah ibn Əbu Bəkr ibn Həzmin rəvayət etdiyi eyni məzmunlu hədis buna şahid ola bilər. Həmin rəvayəti İbn İshaq "əs-Sira" kitabı 4/19, Beyhəqi "əl-Mucəm əl-Kəbir" kitabında (5/6) rəvayət etmişdir.

Hədis bütün bu sənədlərlə həsən sayılır.

391 Buxari: № 4292; Muslim: № 336.

392 İbn Əbu Hatim "Təfsir" 584; Təbəri "Cəmiul Bəyan" № 1012; № 1016. Həsən sənədlə.

393 Təbəri: № 1014. Yaxşı sənədlə.

394 Səhih əl-Buxari: 8/164/№ 4479.

395 "Təfsir" kitabı: 1/69/58.

396 Buxari: № 3473; № 6974; Muslim: № 2218; 96; 98; Malik "əl-Muvatta" (Yəhya əl-Leysinin rəvayəti) 2/895 və № 1868 (Əbu Musab əz-Zuhrinin rəvayəti ilə.)

397 Muslim: № 97; № 2218; Nəsai "əl-Kubra" № 7523; İbn Əbu Hatim "Təfsir" 595.

Müəllif rəvayətin bu sənədini Muslimə istinad etməyi qaçırmışdır. Muslimə istinad etmək daha önəmlidir.

398 Səhih əl-Buxari: № 4725; № 4726; № 4727; Muslim: № 2380.

399 Səhih əl-Buxari: № 3402.

400 əl-Musannəf: № 20824; Buxari: № 7132; Muslim: № 2938.

401 Əl-Cami: 11/393.

402 Alimlər hamılıqla deyirlər ki, onun bu sözü əsas ola bilməz. Çünki bu çatdırılan məlumatları kim deyibsə məlum deyil. Hətta onları deyənlərin kimliyi məlum olsaydı bu rəvayətlər məqtu (sənədi yarımçıq) hesab olunacaqdı. Bu da əsas götürülə bilməz. Xıdır  Peyğəmbərdən  öncə vəfat etmiş, heç onu görməmişdir. Bu tədqiqatçı alimlərin qənaətidir. "Fəthu-l-Bari" kitabında (13/104) verilən məlumata görə İbn əl-Arabi : demişdir: "Dəccalın qətlə yetirdiyi adam Xıdırdır!!!" Bu heç bir əsası olmayan boş iddiadır.

403 Həsəndir. Əhməd: 3/387; Darimi: 1/115; İbn Əbu Asim "əs-Sünnə" kitabı (səh. 50). Rəvayətin bu sənədi zəifdir. Çünki orada Mucalid adlı rəvayətçi güclü hesab olunmur.

Amma digər sənəd bu rəvayətə şahidlik edir. Müəllif bu hədisi Əhmədə (1/470) nisbət etmişdir. Onun sənədində Cabir əl-Cofi var və o da zəifdir.

Rəvayətin başqa sənədləri də mövcuddur. Ümumilikdə bütün bunlar rəvayəti gücləndirir. Şeyximiz Albani "İrva əl-Ğəlil" kitabında (1589) bu haqda danışmışdır.

404 Nuh, İbrahim, Musa, İsa və Muhəmməd (Onlara Allahın salamı olsun!).

405 Muslim: № 1863.

406 Buxari: № 116; Muslim: № 2538; Əhməd: 2/121; 131.

407 Musnəd: 2/88. Sənədi səhihdir.

408 Musnəd: 3/305; Muslim: 4/№ 1966.

409 Səh. 190.

410 Bu hətta uydurma rəvayətdir. "Rəvayətin mətnində deyilir ki, guya Peyğəmbər  vəfat etdikdən sonra bir nəfər ağsaqqal kişi gəlib başsağlığı verir və insanlara xatırlayıcı sözlər deyir və çıxıb gedir. Orada olanlar bir-birindən bunun kim olduğunu soruşurlar. Heç kəs onu tanımır. Əbu Bəkr  Əli  deyirlər ki, bu Peyğəmbərin  qardaşı Xıdırdır ." (tərc.) Təbərani əl-Əvsat: № 8116. Hakim: 3/58.

411 Bu fikirin inkar edilməsini bilmək üçün "əl-İsabə" kitabına 1/443 baxa bilərsiniz.

412 Uydurmadır. Əbu-ş-Şeyx "əl-Əzəmə" kitabı 1012; Hakim: 2/617; Beyhəqi "Dəlailu-n-Nubuvvə" 5/421; İbn Əsakir: 9/212; İbn əl-Covzi "əl-Movduat" 1/199. Sənədi də uydurmadır. İbn əl-Covzi, Zəhəbi və Suyuti kimi alimlər hədisin uydurma olduğuna qərar veriblər.

413 Buxari: № 3326; № 6227; Muslim: № 2841.

414 Tarixu Dəməşq: 9/212-214. Hədisi rəvayət edəndən sonra demişdir: "Bu elə də tutarlı olmayan münkər (inkar olunan) hədisdir."

415 1/271.

416 Əhməd: 1/194; Buxari: № 5729; № 5730; № 6973; Muslim: № 2219.

417 Musnəd: 1/193. Səhih sənədlə.

418 Tarixu-l-Uməm və-l-Muluk: 1/460-461.

419 Tarix: 1/275.

420 № 3957; № 3958; № 3959.

421 Peyğəmbərə  nisbət olunması isbat olunmayıb. Şeyximiz əl-Albaninin "Silsilətu-d-Daifə" kitabı № 1661-1664.

422 Buxari: № 2072; Nəsai "Sünən" 7/241; Əhməd: 6/42; 220. Rəmahurmuzi "Əl-Muhəddis əl-Fadil" kitabı səh. 76.

423 Təbəri: 23/86. Səhih sənədlə.

424 Təbəri: 23/86. Səhih sənədlə.

425 İslam – ibadət və itaətdə Allaha təslim olmaq mənasını daşıdığı üçün bütün peyğəmbərlərin dini belə adlanırdı. (tərc.)

426 Buxari: № 3420. Muslim: № 1159.

427 Əbdü-r-Rəzzaq "əl-Musənnəf" kitabı, № 4165; İbn Əsakir "Tarixu Dəməşq" 17/100-101.

428 Əbdü-r-Rəzzaq "əl-Musənnəf" kitabı, № 4177; Əhməd: 6/37; 167; Nəsai: 2/180-181; Darimi: 1/349. Digər alimlər də səhih sənədlə rəvayət ediblər.

429 Əhməd: 2/369; 450; Nəsai: 2/180; İbn Macə: № 1341. Digər alimlər də səhih sənədlə rəvayət ediblər.

430 Əhməd 2/314; Buxari: № 3417.

431 Səhihdir. Əhməd 4/107; Təbəri "Cəmiul Bəyan" 2821; Təbərani "əl-Mucəm əl-Kəbir" 22/№ 185; "Əl-Mucəm əl-Ovsat" № 3752; Əl-Əsbəhani "ət-Tərğib və-t-Tərhib" 1791; İbn Əbdülhədi "Hidayətul İnsan" (q 2/b). Bu rəvayət də səhihdir.

432 Səhih əl-Buxari: № 4807.

433 Hədisdə deyilən əl-Ənam surəsinin ayələri bunlardır: «84 – Biz İshaqı və Yəqubu Ona əta etdik. Onların hər birini hidayətə çatdırdıq. Bundan əvvəl Nuhu və onun nəslindən olan Davudu, Süleymanı, Əyyubu, Yusufu, Musanı və Harunu da hidayətə qovuşdurmuşduq. Biz yaxşı iş görənləri belə mükafatlandırırıq. 85 – Zəkəriyyanı, Yəhyanı, İsanı, İlyası da. Onların hamısı əməlisalehlərdən idi. 86 – Biz, həmçinin İsmaili, Əlyəsəi, Yunusu və Lutu da və onları aləmlərdən üstün tutduq. 87 – Biz onların atalarından, nəsillərindən və qardaşlarından da, onları seçdik və düz yola yönəltdik. 88. Bu, Allahın haqq yoludur. O, bəndələrindən istədiyini ona yönəldir. Əgər onlar (Allaha) şərik qoşsaydılar, etdikləri əməllər puça çıxardı. 89. Onlar Bizim kitab, hökm və peyğəmbərlik verdiyimiz kimsələrdir. Əgər (indi) bunlar (Qüreyş müşrikləri və başqa kafirlər) bu dəlilləri dansalar, Biz onlara həmin dəlilləri inkar etməyən bir tayfanı müvəkkil edərik. 90. Onlar (adları çəkilən peyğəmbərlər) Allahın doğru yola yönəltdiyi kimsələrdir. Sən də onların haqq yolunu tutub get. De: “Mən bunun (islam dinin təbliği) müqabilində sizdən bir əvəz istəmirəm. Bu (Quran) aləmlər (bütün bəşəriyyət) üçün yalnız bir moizədir (öyüd-nəsihətdir)”.»

434 "Musnəd" 1/359; Buxari № 3422; Əbu Davud № 1409; Tirmizi № 577; Nəsai "əl-Kubra" № 11170.

435 "əl-Muctəbə" 2/159; "əl-Kubra" № 11438; Əbdürrəzzaq № 5870; Təbərani "əl-Kəbir" № 12386; № 12387; Darəqutni 1/407; Beyhəqi 2/319. Sənədi səhihdir.

436 "Sünən" № 1410; Darimi 1/342; İbn Xuzeymə № 1455; № 1795; İbn Hibban № 2765; Darəqutni 1/408; Hakim 1/284; 2/431; Beyhəqi 2/318. Səhih sənədlə. Hakim, Zəhəbi, Nəvəvi, Zeyləi və şeyximiz Albani hədisin səhih olduğunu deyiblər.

437 Səhihdir. Tirmizi № 579; № 3424; İbn Macə № 1053. İbn Hibban 691; Təbərani 11/№ 11262; Hakim 1/219.

438 Muslim № 1827. Abdullah ibn Amrın  hədisindən.

439 Adəmin u yaradılışını vəsf edən hədislərin qeydi

440 Buxari: № 3092-3094; Muslim: № 1757-1761.

441 Buxari: № 4425; Tirmizi: № 2262; Nəsai: 8/227.

442 Yəni, o gəlib ölkəni zəbt etsə, xaraba qoysa yenə də son qərar mənim olacaqdır. Ona görə mən indi sizin xoşunuza gəlməyən qərar versəm nəticə etibarı ilə fərq etməz. (tərc.)

443 Buxari: № 4111; № 4112; Muslim: № 628; № 631.

444 Təfsir: 23/100.

445 № 4932; Nəsai "əl-Kubra". "Tuhfətul Əşraf" 12/357. Səhih sənədlə.

446 Səhihdir. Əhməd: 5/78; 363; Vakii "əz-Zuhd" 356; Nəsai "əl-Kubra" bax. "Tuhfətul Əşraf" 11/199. Səhih sənədlə.

447 Fələstindəki "Əl-Əqsa" məscidini adıdır. (tərc.)

448 7/76.

449 Buxari: № 3366; Muslim: № 520.

450 Səhihdir. Əhməd: 2/176; Nəsai "əl-Muctəbə" 2/34; "əl-Kubra" 1/772; İbn Macə: № 1408; İbn Xuzeymə: № 1334; İbn Hibban: № 1633; Hakim: 1/30. Digər alimlər də səhih sənədlə rəvayət ediblər. İbn Xuzeymə, İbn Hibban, Hakim, əl-Munziri və şeyximiz Albani hədisin səhih olduğunu təsdiqləyiblər.

451 Buxari: № 3427; Muslim: № 1720.

452 Təbəri "Cəmiul Bəyan": 22/48; İbn Kəsir "Təfsirul Quran əl-Əzim": 6/660.

453 Təbəri "Cəmiul Bəyan": 22/48. Səhih sənədlə.

454 Səhih əl-Buxari: № 3423.

455 Səhih Muslim: № 542.

456 Sünən Əbu Davud: № 699. Şeyximiz Albani "Səhih Sünən Əbu Davud" kitabında (№ 647) hədisin "Həsən Səhih" olduğunu demişdir.

457 Səhih əl-Buxari: № 3424.

458 Musnəd kitabında rəvayət etmişdir. İbn Əsakir də onun isnadı ilə "Tarixu Dəməşq" kitabında 22/258 öz şərtlərinə uyğun səhih sənədlə rəvayət etmişdir.

459 Musnəd: 2/229. Hədisin sənədi onların şərtinə uyğundur.

460 Musnəd: 2/275; Buxari: № 5242; Muslim: № 1654.

461 Səhihdir. Əhməd: 2/231; Əbu Yəla: № 6105; Bəzzar: № 2462; İbn Hibban: № 6365. Buxari və Muslimin şərtinə uyğun olan səhih sənədlə rəvayət olunur.

462 Buxari: № 3641; Muslim: № 1037. Muaviyə ibn Əbu Sufyanın  hədisindən rəvayət olunur.

463 Peyğəmbərə  birbaşa nisbət edilən sənədlə zəifdir. Amma İbn Abbasın  sözü kimi səhihdir. Təbəri "Cəmiul Bəyan" 22/51; İbn Əbu Hatim "ət-Təfsir" mənbə "Təfsirul Quran əl-Azim" 6/664; əl-Bəzzar "Musnəd" № 2355; Təbərani "əl-Kəbir" 12281; Hakim 4/402; əd-Diyaa "əl-Əhadis əl-Muxtara" kitabı 10/291/308. İbrahim ibn Tahmanın sənədi ilə.

Əta ibn Əbu Rəbah həyatının sonlarında yaddaşını itirmişdi. İbrahim ibn Təhman da bu vaxtlarda ondan rəvayət etmişdir.

Bəzzar (№ 2356) Sufyan ibn Uyeynənin sənədi ilə Ətanın İbn Abbasdan onun öz sözü kimi rəvayət etmişdir. Sufyan ondan yaddaşını itirmədən öncə rəvayət etmişdi. Ona görə rəvayətin İbn Abbasın  sözü olması səhihdir.

İbn əl-Mubarək "əz-Zuhd" № 1072; Hakim: 4/198; İbn Əsakir "Tarix Dəməşq" 22/296-297. Sənədi belədir: Sələmə ibn Kuheyl, Səid ibn Cubeyrdən, o da İbn Abbasdan  onun öz sözü kimi rəvayət etmişdir. Bu rəvayətin sənədi həsəndir.

Bütün bunlardan sonra demək olar ki, bu rəvayətin movquf olması daha doğrudur.

464 İranın Xuzistan əyalətinin canişini idi. Uzun müddət müsəlmanlara qarşı döyüşmüş, sonra özü də İslamı qəbul etmişdir. (Tərc.)

465 "Mən Məryəmin oğluna daha yaxınam. Peyğəmbərlərin ataları birdir. Mənimlə onun arasında heç bir peyğəmbər yoxdur." (№ 4334).

466 № 3443.

467 Tirmizidən başqa altı kitab sahibi dedikdə bunlar nəzərdə tutulur: Buxari, Muslim, Əbu Davud, Nəsai, İbn Macə və Əhməd. Tirmizini də daxil etsək yeddi kitab sahibi olur və bunlar "cammat" adlanır. (Tərc.)

468 Səhih əl-Buxari: № 3019; № 3319; Muslim: № 2241; Əbu Davud: № 5265; № 5266; Nəsai: 7/210; İbn Macə: № 3225.

469 Təbii ki, bu barədə heç bir səhih məlumat yoxdur.

470 Təbəri "Cəmiul Bəyan" 16-35. Səhih sənədlə.

471 Buxari: № 3092-3094; Muslim: № 1757-1761.

472 Əhməd: 2/296; 405; 485; Muslim: № 2379; İbn Macə: № 2150.

473 Təbəri: 16/43. Səhih sənədlə.

474 Təbəri: 16/43. Səhih sənədlə.

475 Təbəri: 16/43. Səhih sənədlə.

476 Səhihdir. Əhməd: 1/345; 295; 301; 320; İbn Əbu Şeybə "əl-Musənnəf" 11/562/№ 11985; Əbu Yəla "əl-Musnəd" 4/418/№ 2544; Təbərani "əl-Kəbir" 12/167/№ 12933; Bəzzar "Musnəd" 3/108/№ 2358 (kəşşaf); Hakim 2/591; Beyhəqi 10/186; İbn Əsakir "Tarix" 18/93.

Bu sənəd zəifdir. Sənəddə Əli ibn Zeyd ibn Cədan adlı zəif rəvayətçi var.

Hədisin başqa sənədləri mövcuddur. Şeyximiz Albani bu hədisin bütün sənədlərini "əs-Səhihə" əsərində 6/№ 2984 cəm etmişdir.

477 "Silsilətus-Səhihə" 6/1208-1209.

478 Əhməd: 4/130; 202; Təyalisi: № 1161; № 1162; Tirmizi: № 6863; № 2864.

479 "Tarixu Dəməşəq" adlı kitabda (18/105) İbn Əsakirin bu sənədlə rəvayət etdiyi deyilir.

480 "Tarixu Dəməşəq" (18/105).

481 Bu gün onlara görə üçlük etiqadı ata, oğul və müqəddəs ruhdan ibarətdir.

482 "əl-Miləl və-n-Nihəl" kitabı 2/244.

483 Bu İbn Amir əd-Dəməşqinin və Yəqub əl-Bəsrinin qiraəti, eləcə də Şöbənin rəvayəti ilə Asimin qiraətidir. "Ən-Nəşr" kitabı 2/239.

484 Buxari № 5470; Muslim № 2144.

485 Səhihdir. Əhməd: 5/17; 22; Əbu Davud: № 2837; Tirmizi: № 1522; Nəsai: 7/166; İbn Macə: № 3165. Digər alimlər də səhih sənədlə rəvayət ediblər.

486 əl-Musnəd: 2/288. Sənədi həsəndir.

487 əl-Musnəd: 2/368. Sənədi Muslimin şərtinə əsasən səhihdir.

488 əl-Musnəd: 2/523. Sənədi Buxari və Muslimin şərtinə əsasən səhihdir.

489 Bəziləri Məryəmin, İshaqın anası Saranın və Musanın anasının peyğəmbər olduqlarını deyirlər. Onlar bu fikirlərini mələklərin sözü və Musanın anasına vəhy edilməsi ilə əsaslandırırlar. İbn Həzm də bu iddianı irəli sürmüşdür. (Səlim əl-Hilali).

490 Əbul Həsən əl-Əşari və digər əhli sünnə alimləri bu fikri söyləyiblər. (Səlim əl-Hilali).

491 Əhməd: 1/84; 116; 132; 143; Buxari: № 3432; Muslim: № 2430; Tirmizi: № 3877.

492 ƏbdurRəzzaq "əl-Musənnəf" № 20919; Əhməd: 3/135; Tirmizi: № 3878; İbn Hibban: № 7003; Hakim: 3/157.

493 "Musnəd": 2/269 və 275.

494 № 2527.

495 "Musnəd" kitabında. 5/110/№2722. Sənədi səhihdir.

496 "Sunən əl-Kubra" 5/93/№8355; Əhməd: 1/293; 366; 322; İbn Hibban "əs-Səhih" № 7010.

497 Həsəndir. Nəsai "əl-Kubra" 5/95/№8366; İbn Əbu Şeybə "əl-Musannəf" 12/126/№12320. Hədisin sənədi həsəndir. Əsli isə Buxari №3623; Muslimdə №2450 rəvayət olunur.

498 "Musnəd" 3/80; "Fədailus Səhabə" 2/757/№1331. Rəvayət səhihdir. Bunu Hakim, Zəhəbi və şeyximiz Albani demişdir. "əs-Silsilətu-s-Səhihə" 2/424.

499 Hədisin bu mətnlə rəvayəti uydurmadır. Zubeyr ibn Bəkkar "ən-Nəsəb" kitabında rəvayət etmişdir. Bu məlumat "əl-İstiy`ab" kitabında (4/275) verilmişdir. Təbərani eyni sənədlə "əl-Mucəm əl-Kəbir" kitabında (23/7/2), İbn Əsakir isə "Tarix" kitabında rəvayət etmişdir.

Demək Məhəmməd ibn əl-Həsən ibn Zəbalənin yalançı olduğu isbat edilmişdir. "Təqrib ət-Təhzib" kitabında belə deyilir.

Heysəmi "Məcməu-z-Zəvaid" adlı kitabında 9/226 deyir: "Təbərani rəvayət etmişdir. Rəvayətin sənədində Məhəmməd ibn əl-Həsən ibn Zəbalə adlı şəxs vardır (yalan danışdığı üçün) onun rəvayətləri tərk edilmişdir." İbn Həcər "Fəthul Bari" kitabında 7/136 "hədis doğru deyildir." – demişdir.

500 Səhihdir. "Tuhfətul Əşraf"da (2/500) deyilənə görə Əbu Davud rəvayət etmişdir. Təbərani "əl-Mucəm əl-Kəbir" 11/328/№12179. Dəravərdinin sənədi ilə rəvayət etmişdir.

Şeyximiz əl-Albani "əs-Səhihə" əsərində (3/410/№1424) deyir: "Bu, Muslimin şərtinə uyğun gələn səhih sənəddir." Hədisə şahidlik edən digər rəvayətlər də mövcuddur. Şeyximizin deyilən kitabına baxa bilərsiniz.

501 Sərid – ətdən hazırlanmış ən dadlı yeməkdir. Bəziləri isə deyirlər ki, bu, o zaman çox vaxt ətdən və xəmirdən hazırlanan yemək növü idi. Məqsəd, ən dəyərli yeməyi misal çəkməkdir. (tərc.)

502 Hədis elmində "Camaat rəvayət edib" deyiləndə Buxari, Muslim, Əbu Davud, Tirmizi, Nəsai, İbn Macə və Əhməd nəzərdə tutulur. (Tərc.)

503Buxari: № 3411; Muslim: № 2431; Tirmizi: № 1834; Nəsai: 7/68; İbn Macə: № 3280; Əhməd: 4/394; 409.

504 8/215.

505 Ayənin tam mətni belədir: «5. Əgər o sizi boşasa, ola bilsin ki, Rəbbi sizin əvəzinizə ona sizdən daha yaxşı zövcələr – müsəlman, mömin, itaətkar, tövbəkar, ibadət edən, oruc tutan dul qadınlar və bakirə qızlar versin!»

506 "Əd-Durr əl-Mənsur" kitabında 5/497 İbn Əsakirin "Tarix" kitabında rəvayət etdiyi deyilir.

507 Əbdürrəzzaq "Təfsir" kitabı 2/7. Təbəri "Cəmiul Bəyan" 16/50. Fəryabi, İbn əl-Munzir, İbn Əbu Hatim "əd-Durr əl-Mənsur" kitabı 5/497.

508 Bunu Həsən əl-Bəsri demişdir. "Əd-Durr əl-Mənsur" kitabında 5/497 bu rəvayətin İbn Əsakirin "Tarix" kitabında olduğu deyilir.

509 Buxari № 3208; Muslim № 2643. İbn Məsudun  rəvayəti ilə.

510 İbn Kəsir əl-Məkki, Əbu Amr əl-Bəsri, İbn Amir əd-Dəməşqi və Şu`bə, Asim əl-Kufidən birinci qiraəti rəvayət ediblər. Digər qarilər isə ikinci qiraət ilə oxuyublar. "ən-Nəşr fi-l-Qiraət əl-Aşr" 2/318. İbn Zəncələnin "Huccətu-l-Qiraat" kitabı (səh. 440).

511 Təbəri "Cəmiul Bəyan" 16/52. Sənədi çox zəifdir.

512 Təbəri 16/51-52; Əbdürrəzzaq "Təfsir" kitabı 2/6.

513 Ötən mənbədə.

514 Ötən mənbədə.

515 Ötən mənbədə.

516 Təbəri 16/52.

517 Əbdürrəzzaq 2/6. Onun sənədi ilə Təbəri 16/52.

518 Təbəri 16/52.

519 Təbəri 16/52.

520 Təbəri 16/52.

521 "əl-Mucəm əs-Sağir" № 686. Bəra ibn Azibə  nisbət edilən mərfu zəif sənədlə rəvayət edilmişdir. Şeyximiz Albani "Əs-Sahihə" əsərində (№ 1191) bu rəvayətin zəif olduğunu bildirmişdir. Ondan öncə İbn Kəsir "Təfsirul Quran əl-Azim" kitabında (5/286) bunu demişdir.

Amma Əbdürrəzzaq "Təfsir" (2/6-7); Təbəri "Cəmiul Bəyan" (16/53); Hakim (2/373) Sufyan əs-Sovri və Şu`bənin sənədi ilə Əbu İshaq əs-Səbiidən, o da Əl-Bəra ibn Azibdən  Movquf rəvayət ediblər.

Həmin rəvayətin Movquf sənədi səhihdir və o Mərfu hökmündədir (yəni Peyğəmbərə  nisbət edilmiş kimidir. Tərc.). Şeyximiz Albani "əs-Səhihə" əsərində (№ 1191) bu rəvayətin səhih olduğunu demişdir.

522 "Cəmiul Bəyan" 16/54.

523 "Cəmiul Bəyan" 16/54; "Təfsirul Quran əl-Əzim" 5/286.

524 Sünən Əbu Davud: № 2873. Hədis həsəndir.

525 5/289-290.

526 "Musnəd" 4/252; Muslim: № 2135; Tirmizi: № 3155; Nəsai "Təfsir" 235.

527 Orada belə deyilir: Deyilən bu üç vaxt insan üçün çox çətin vaxtlardır. Bunların hər birində insan bir həyatdan digərinə qədəm qoyur. Əvvəl öyrəşdiyi həyatdan köçüb, qarşıda onu nə gözləyəcəyi məlum olmayan yeni həyata doğru gedir. Ona görə ilk dəfə dünyaya gələndə və ya süddən kəsiləndə qışqırıb ağlayır. O bu dünyanın qəm-kədərinə sinə gərmək üçün bura qədəm basmışdır. Bu dünyadan ayrılıb əbədi həyatın astanasına, bərzəx həyatına qədəm qoyur. Rahat ev-eşiyini geridə buraxıb, qəbir sakinləri olan ölülərin yanına gəlir. Orada sura üfürülüb diriləcəyi günü gözləyəcəkdir. O gün kimisi güləcək, kimisi isə ağlayacaqdır. Biri sevinəcək, biri kədərlənəcəkdir. Bir dəstə Cənnətə, biri də Cəhənnəmə gedəcəkdir. Bəzi şairlər bu məzmunda çox gözəl bir şer deyiblər: