Respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan

Tovushning tabiati. Tovushning balandligi. Tovush bosimi. Tovush to’lqinining energiyasi.

Elastik muhit zarralari tebranishlarning muhitda tarqalishiga tovush 0 deyiladi. Tovush to’lqinlari chastotasi 0-10¹³ Gs gacha bo’ladi. U shartli ravishda infratovushlar (0-16Gs), fiziologik tovush (16Gs-20000Gs), ultratovush (20000Gs-10⁹ Gs) va gipertovushlarga (10⁹ –10¹³ Gs) ajratiladi.
Tovush elastik to`lqin tabiatga egadir. Shu bois tebranish va to`lqinlar haqida 6, 26-28-ma'ruzalarda bayon etilgan fikrlar tovush to`lqinlariga ham taalluqlidir.
Tovush to’lqinlari chastotasi diapazonida tebranuvchi elastik muhitdagi ixtiyoriy jism tovush manbai bo’ladi: Turli cholg’u asboblari, pezoelektrik va magnitostriksion nurlatgichlar, ma’lum uzunlik va hajmdagi jismlar tovush manbailaridir.
Tovush to’lqinlarining fronti Yassi, sferik va silindrik bo’lishi mumkin.
Tovush buylama to’lqin (barcha muhitlarda), ko’ndalang to’lqin (qattiq jismlarda) va sirtqi to’lqin (qattiq jismlarda va suyuqliklarda) sifatida tarqaladi.
Tovushning gazda tarqalish tezligi Nyuton-Laplas formulasi bilan aniqlanadi:

v_r 

(1)

^{bu Yerda}   ^СP
C
molyar massasi.
, R - gaz universal doimiysi, T –termodinamik temperatura, - gaz

Suyuqliklarda tovush tezligi
v_c 





(2)

ifoda yordamida aniqlanadi. Bu Yerda K - hajmiy siqilish moduli, -hajmiy siqilish koeffisienti.

Tovush qattiq jismlarda bo’ylama to’lqin sifatida

va ko’ndalang to’lqin sifatida

^vкб

(3)

^vkk

(4)

tarqaladi. Bu Yerda E, N, - muhitning elastiklik, siljish modullari va zichligi.
Suyuqlik va qattiq jismlarda tovush sirtqi to’lqin sifatida tarqalishi mumkin. Sirtqi to’lqinni buylama va ko’ndalang to’lqinlarga ajratish mumkin.(3) va (4) ifodalarning vektor yigindisidan sirtqi to’lqin tarqalish tezligini topish mumkin.
Tovush to’lqini harakat tenglamasi (siljish) ni quyidagi ko’rinishda yozaylik:

Y  Asin (t  ^x)  Asin(t  ^ x)
(5)

u
Bu holda muhit zarrasining ko’chish tezligi

A cos
v  ^dy  ^ (t  ^x)
u


(6)

dt u u

Tezlanish esa


a  ^dv   A ² sin(t  ^x )   ² y


(7)

dt
tenglik yordamida aniqlanadi.
Tovush to’lqini kinetik energiyasini hisobga olsak).
u



mv ₂
2
^{Ek } va potensial energiyasini (km ni
2

E_n 
ky² 2
ifodalardan to’la energiyani EE_kE_n ifoda yordamida aniqlash mumkin.

To’la energiya uchun


E  ¹ m²A ²
2


(8)

ifodani, hajm birligidagi energiya zichligi uchun esa

  ^E
V
 ¹ ²A²
2
(9)

Vaqt birligida tovush tarqalish Yunalishiga tik Yuzadan o’tuvchi energiya zichligi (intensivlik Yeki balandlik)

ifoda yordamida aniqlanadi.

E  u  ¹ ²A²U 2
(10)

Tovush to’lqini tarqalishida bosim o’zgarishi
dp  vU  UAcos(t  ^x)
u


(11)

ifoda yordamida aniqlanadi.

Xulosa:
Suyuqliklarni harakatlanishi oqish deb, harakatlanayotgan suyuqlik zarralarining to`plamini oqim deb yuritiladi. Suyuqlikning oqim chiziqlari bilan chegaralangan qismi oqim nayi deb ataladi.
Agar suyuqlik zarralarining tezligi har bir nuqtqda o`zgarmay qolsa, u holda oqim qaror topgan yoki stasionar oqim deyiladi.
Suyuqliklar tutash jismlar qatoriga kiradi va muvozanat ham harakat hollarida doimo qattiq jismlar bilan chegaralangan bo’ladi.
Suyuqliklar gazlar bilan ham ma‘lum chegara bilan ajralishi mumkin. Bu chegara erkin sirt deb ataladi.
Suyuqliklar siljituvchi kuchlarga sezilarli ta‘sir ko’rsatadi. Ularni aniqlash suyuqlik holatini tekshirishda muhim ahamiyatga egadir.


ADABIYOTLAR


1.
K. Sh. Latipov «Gidravlika, gidromashinalar, gidroyuritmalar» T.: «O’qituvchi» 1992 y
2.
M. Ye. Deychi i dr. «Gidrogazodinamika» M.: Energoatomizdat. 1984 g
3.

1. 
   L. Povx. «Texnicheskaya gidromexanika» L.: Mashinostroeniya 1986 g.